De Gids. Jaargang 117

[p. 215]

Anton van Duinkerken
Frans Mijnssen

Op 20 Januari is Frans Mijnssen te Baarn overleden; hij is daar op 23 Januari in alle stilte begraven. In zijn beste toneelspel Ida Wahl zegt Adolf Wahl tot zijn oudere zwager, professor Herzog: ‘Een natuur als de jouwe komt nog uit een anderen, beteren tijd... toen iemand menschen en dingen nog minder nuchter beschouwde en zijn illuzies bewaren kon. Nu adieu -’.

Zeggen jongere mensen telkens hetzelfde tegen ouderen? Frans Mijnssen beschouwde mensen en dingen nuchter genoeg, toch zeker, als hij dialogen schreef, maar bij hedendaagse kunstenaars vergeleken, vertoonde hij ten volle zulk een natuur uit een vorige tijd, waarin iemand zijn illuzies trouw bleef. Voor wie hem in de omgang hebben gekend, was trouwhartigheid zijn meest karakteristieke hoedanigheid. Dit is ook in de geschiedenis van de litteratuur zo geweest. Frans Mijnssen werkte mee aan De Nieuwe Gids, was bevriend met Kloos en intiem met Van Deyssel, weliswaar als jonge man fel van reactie bijwijlen, maar in het geheel geen partijganger. Hij miste hier de ‘geïnteresseerdheid’ voor. Naast zijn schrijverschap was hij assuradeur, erg zakelijk, als het moest zelfs opvallend terughoudend. Maar toen Frederik van Eeden in De Groene Amsterdammer van 21 Juni 1919 zes heftige scheldsonnetten tegen Willem Kloos had laten drukken, ondertekende Frans Mijnssen mede het protestartikel van Hein Boeken, omdat hij wilde laten zien, dat hij náást Kloos stond.

Op de aandrang om gedenkschriften te boek te stellen antwoordde hij, niets te willen achterlaten, dat voor derden bezwarend kon zijn. Zou hij werkelijk zijn herinneringen geordend prijsgeven, dan moest hij partij kiezen. Hier was na zo veel jaren, geloofde hij, geen reden meer voor. Nooit had hij het met grote geestdrift gedaan. Hij achtte twistgeschrijf tot niets dienstig, de kennis van de ware toedracht van onenigheden

[p. 216]

ijdel, en wederzijdse spanningen een onvermijdelijk gevolg van karakterverschillen. Hij vond, dat men de mensen nemen moest gelijk ze waren, ofschoon het niet altijd prettig was, te weten, hoe ze waren.

Deze hogere soort onverschilligheid, waardoor zijn toneelschetsen met koele scherpte allerlei mislukking van idealen laten waarnemen als kleine noodlottigheden uit de dagelijkse omgang, was de steunkracht van zijn buitengewone mildheid in het oordelen.

In de jaren, waarin zijn talent bloeide, dat was tussen 1900 en 1920, schitterde tevens korte tijd de dramatische kunst in Nederland. Frans Mijnssen richtte op 7 September 1907 met andere vrienden van het toneel de ‘Vereeniging Elckerlyc’ op, om het streven van Willem Royaards en Eduard Verkade te steunen, die inmiddels uit elkaar waren gegaan, de een met de ‘N.V. Het Tooneel’, de ander met ‘De Haghespelers’. Hiernaast bestonden de ‘Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel’, waar toen M.G.L. van Loghem president van de Raad van Beheer was; voorts de ‘Nederlandsche Tooneel-Vereeniging’ onder directie van Adriaan van der Horst, die in de Hollandsche Schouwburg, in de Plantage te Amsterdam, de nieuwe stukken van Herman Heijermans voor het voetlicht bracht en ook twee drama's van Frans Mijnssen opgevoerd heeft: ‘Verdwaalden’ in 1903, Uit eigen wil in 1906; eindelijk het ‘Rotterdamsch Tooneel’, onder leiding van P.D. van Eysden. Deze weelde heeft maar tot 1912 geduurd. Ze bleef echter naglanzen tot ruim 1920.

Leerrijk, trouwens historisch onmisbaar, blijft de kleine bundel opstellen. die Frans Mijnssen in 1910 bij de Wereldbibliotheek van Leo Simons uitgaf: ‘Over Tooneel’. Hier spreekt een aandacht, een studielust, bijna een heilsverwachting, die naderhand in de toneelkritiek geheel uitzonderlijk geworden zijn. Mijnssen ging de schouwburg binnen met een vroom ontzag, als haalde hij er een levensopenbaring, die hem het mensenbestaan leerde begrijpen, of ten minste als onbegrijpelijk aanvaarden. Wij kennen die stemming haast niet meer. Dit maakt het voor ons moeilijk, te achterhalen, wat hij als kunstenaar zag in die bijna venijnige schetsjes van ongelijke waarde, doch altijd met scherpte getekend, waarin hij mensen aan elkaar hun ontoereikendheid tot het geluk liet belijden. Ze zijn in drie bundels bijeengebracht onder de titel ‘Dramatische Studies’. Zeker bedoelde hij er geen wijsbegeerte van de mislukking in te boekstaven! Volgens zijn overtuiging moest de schrijver tegenover de gestalten, die hij uitbeeldde, algeheel belangloos zijn. Geen figuur uit het theater van Mijnssen treedt op als diens spreek-

[p. 217]

trompet. Er klinken nauwelijks stellingen, of maar beweringen, mee in hun opvallend sierlose taal. De zinnetjes zijn kort, rechtstreeks betrokken op het behandelde geval, waarover zij geen oordeel uitspreken, want er lijkt geen oordeel mogelijk.

Wie Ida Wahl gelezen heeft, kan de hoofdpersoon gelijk noch ongelijk geven. Zij is een guitig jong meisje geweest, dochter van een joviale goeierd-zonder-karakter, en van een wat dorre, deugdzame prent van een moeder, die echter over opmerkingsgave beschikt. Zij is een rijkelui's-kind, vlot in de omgang, zeldzaam slagvaardig in het discours en zich hiervan onhebbelijk bewust. Ze schat haar zelfstandigheid hoger dan deze verdient, verlooft zich abrupt met Henri de Canter, wiens meerdere ze enkel in taalvaardigheid, niet in zedelijke moed kan zijn. ‘Ik ken je gemak met woorden,’ zegt haar man, als het huwelijk in feite door zijn schuld kapot is. Ida Wahl laat zich koel het hof maken na de scheiding, doch spreekt op reis in Beieren zelf de woorden, die aan professor Herzog de moed bijbrengen, haar hand te vragen. Met hem getrouwd, verdraagt ze zomin zijn standvastige goedheid als ze de grillen van De Canter had verdragen. Op zijn gezegde: ‘Ons huwelijk is in die jaren voor me geworden ... wat het leven voor me is,’ riposteert zij: ‘Het leven met z'n misère!’

Bij herlezing van het stuk, na de dood van de schrijver, benauwt de vraag, hoe hij zelf deze uitspraak verstond, en of hij er mee instemde. Lodewijk van Deyssel schreef: ‘Krachtens de kenmerkende hoedanigheid van het kunstwerk komt het karakter (van Ida) niet uit als schoon of tragisch; maar alleen als juist. In dit karakter is juist opgemerkt en wedergegeven iets niet zoo gemakkelijk opmerkbaars.’

Zulk zoeken naar het niet gemakkelijk opmerkbare als verklaring voor het vaak geziene tekent de houding van de kunstenaar Frans Mijnssen. Hij schreef geen ‘litterature engagée’. Dit kan men van enige zijner tijdgenoten met het zelfde recht zeggen. Toch ging het hem ergens om. Hij heeft altijd iets willen doorzien en doorgronden.

Juist deze ongeinteresseerde kunstenaar werkte als secretaris of penningmeester van verscheidene ondersteunings-kassen voor letterkundigen hard en accuraat, terwijl hij hiernaast uit eigen beurs steun gaf aan jongeren met talent. Hij ‘interesseerde’ zich in dit opzicht als weinigen. Toont zijn werk het leven van de grauwe kant, zonder heul te bieden, toch schendt hij nooit de heerlijkheid van het leven zelf, maar hij bepaalt zich tot de schets van een concreet bestaan, dat zijn doel niet bereikt. Geloofde hij in een doel? Als hij dit deed, zou hij het geen taak van de

[p. 218]

kunst hebben geacht, dit geloof bekend te maken. Kunst gaf leven weer, ervaring, geen leerstuk. Aan deze stelling bleef hij even trouw als aan zijn vrienden en misschien aan zijn illuzies. Bezat hij die, dan heeft hij er niet mee te koop gelopen.