De Gids. Jaargang 117

[p. 157]

Nieuwe boeken

Victor E. van Vriesland: De Onverzoenlijken. De Spieghel en C.P.J. van der Peet, Amsterdam.

De even moedige als grootse, even knap gedocumenteerde als van een sterk verbeeldingsleven getuigende rede, die Victor E. van Vriesland heeft uitgesproken ter gelegenheid van de uitreiking van twee jaarlijkse prijzen door de Stichting Kunstenaarsverzet 1942-1945 in het Stedelijk Museum te Amsterdam op Zaterdag 16 Januari j.l. is thans bij het uitgeversbedrijf De Spieghel en C.P.J. van der Peet onder de titel ‘De Onverzoenlijken’ in druk verschenen. Wie zijn de ‘Onverzoenlijken?’ Geen fanatici, zoals de titel misschien ten onrechte zou doen vermoeden. Het zijn zij, die weigeren toe te staan dat ‘de gedachte aan wat de grootste eer van ons vaderland was, het verzet, wordt weggedrongen alsof men iets oneervols moest vergeten,’ zij die de politieke delinquent (de collaborateur en landverrader) slechts dan kunnen tolereren, indien hij zijn schuld erkent en zij die, nu het nationaal-socialisme en fascisme nieuwe kansen krijgen, weigeren oogkleppen voor te doen of zich door onlustgevoelens te laten leiden, maar die de stem van hun geweten opnieuw laten horen. Wat willen de ‘Onverzoenlijken’? Zij willen, zoals Van Vriesland het uitdrukt, ‘verdere geestelijke infectie voorkomen van datgene, wat in mentaliteit en structuur van het volk nog gezond is gebleven. Zij willen hun geweten ontlasten en zij willen een zuivere lucht ademen. Zij willen door zwijgen en passiviteit niet medeplichtig worden. Zij aanvaarden het misprijzen van de zogenaamd barmhartigen; dat is hun fatsoen, dat is hun moraal.’

Op scherpzinnige en klemmende wijze toont Van Vriesland vervolgens aan dat de belangrijke kunstenaars, van welke politieke richting ook, behoren tot de ‘Onverzoenlijken’, tot hen, die niet vergeten, niet willen vergeten en ook niet zouden kunnen vergeten. Ik heb aan deze duidelijke taal niets toe te voegen. Slechts bij een enkele passage van de redevoering zou ik een kanttekening willen maken en kan ik de hoge onverzoenlijkheid, die Van Vriesland voorstaat, niet delen. Op bladzijde 11 van het geschrift zegt Van Vriesland, dat een Vlaams schrijver in zijn verhalen heeft willen aantonen, ‘dat broederlijke toegevendheid jegens de misdadigers van vroeger is geboden op grond van het feit, dat wij mensen allen, stuk voor stuk, iets van hun sadistische kwelzucht in ons hebben. Dit is mogelijk,’ vervolgt de auteur, ‘maar het is mij te subtiel. De kern van de kwestie is immers, dat zij er naar leefden en wij niet.’ Op zichzelf is deze uitspraak juist. Hier mag echter niet uit het oog worden verloren, wie ‘zij’ zijn en wie ‘wij’ en waarom. Ik bedoel dat er omstandigheden mogelijk zijn en zij hebben zich voorgedaan, dat ‘wij’ een heel eind op weg zijn geweest om ‘zij’ te worden. Wanneer ik denk aan de jarenlange ondermijning niet alleen van de lichamelijke maar ook van de geestelijke weerbaarheid, waaraan mensen

[p. 158]

in de Duitse concentratiekampen hebben blootgestaan - er waren gevangenen die zulks langer dan tien jaren hebben verdragen - dan verwonder ik mij geen moment - en dat heeft niets met subtiliteit te maken - dat in velen van hen tenslotte dezelfde duivel voer, die zij eerst met alle kracht hebben bestreden. Natuurlijk, maar is dat eigenlijk zo natuurlijk? -, waren er ook die voor geen enkele intimidatie of kwelling zijn gezwicht, maar niet van iedereen mag men verwachten, dat hij een held of een heilige is. Ik heb na de oorlog processen tegen politieke delinquenten gevolgd, waarbij ik, wanneer de beschuldigde een beroep deed op het verdoemelijke ‘Befehl ist befehl’, mij heb zitten afvragen wat de zo heel vaak ongeïnteresseerde en knikkebollende heren rechters of assessoren zelf in soortgelijke omstandigheden, d.w.z. met de zekerheid van de kogel bij een weigering, zouden hebben gedaan.

Ik weet wel dat de onverzoenlijkheid van Van Vriesland niet in de eerste plaats betrekking heeft op hen die aanvankelijk uitgegaan om voor een rechtvaardige zaak te strijden tenslotte uit een verkeerd begrepen zelfbehoud tot dezelfde misdaden kwamen als hun tegenstanders. Maar ik noem dit voorbeeld, omdat ik er op wijzen wil, hoe de boosheid - en nu zie ik af van de vraag of deze inhaerent is aan het menselijk bestaan of niet - wel degelijk in de mens kan worden opgewekt. De hele wereldlitteratuur - en Van Vriesland weet dat beter dan ik - en de werkelijkheid van vandaag en vroeger kunnen bewijzen, hoe onrecht en wreedheid de mens kunnen vergiftigen, hoe het vernederde en gekwelde lam tot wolf kan worden, en wee de dag, waarop ‘het tuig uit de onderwereld de vulkanische tronen bezit’ en deze mens de kans krijgt zich te wreken.

Op dit ene punt - misschien omdat ik hier kwetsbaarder ben dan Van Vriesland - ben ik dus minder ‘onverzoenlijk’ dan de auteur en hel ik over naar vergevensgezindheid, maar dan naar wezenlijke vergevensgezindheid en niet naar de z.g., door de naoorlogse politieke ontwikkeling ingegeven en dus misbruikte barmhartigheid, waarvan, zoals Van Vriesland scherpzinnig opmerkt, ‘minder sprake is dan van een oordeelvorming onder invloed van de vrijmoedigheid en intimidatie, in andere vorm, van dezelfde krachten van vroeger.’

Ed. H.