De Gids. Jaargang 117

[p. 150]

G.H.M. van Huet
Kattebelletjes en apostillen

Horen en zien bij Joyce

Het trof mij onlangs, bij een herlezing van A Portrait of the Author as a Young Man, hoe spaarzaam Joyce met visuele bijzonderheden omgaat. De mensengezichten, de gebaren, de huizen, de straten, kortom, alle dingen om hem heen, zijn voor Stephen Dedalus, Joyce's alter ego, bijna altijd wazig of in het duister gehuld. ‘The priest's face was in total shadow, but the waning daylight from behind him touched the deeply grooved temples and the curves of the skull’. Ziedaar een karakteristieke situatie, die, op velerlei wijze gevarieerd, herhaaldelijk in het boek terugkeert. Stephen, met zijn gezicht naar het licht, staat tegenover de priester, die hij ternauwernood zien kan, zodat hij gedwongen is zich geheel en al met zijn gehoor te concentreren op de woorden, die bij zijn vis-à-vis over de lippen komen. Ongetwijfeld was Joyce iemand, die zijn sterkste indrukken van de buitenwereld via het gehoor ontvangt, en leefde hij bovenal in een wereld van geluiden, tonen, klanken. Zodoende krijgt de lezer van zijn boeken vaak het gevoel als begeleidde hij een mensenziel op haar dwaaltocht door een land van gonzende en rumoerende schaduwen, en wat hem van zijn lectuur bijblijft, is geheel doordrongen van een muzikale sfeer.

Dit betekent intussen niet, dat de geest van Joyce soms van beelden verstoken zou zijn. In de eerste versie van A Portrait, welke, indertijd door de uitgevers geweigerd, na de dood van Joyce onder de titel Stephen Hero is gepubliceerd, komt Stephen naar aanleiding van een onbenullig straatgesprekje, dat hij in het voorbijgaan toevallig opvangt, over de onberedeneerbare inzichten te spreken, die hij wel eens krijgt en welke hij epiphanies: ‘plotselinge verschijningen’ of ‘openbaringen’, noemt. De jonge Stephen, die, in zichzelf verslonden en mijmerend over de

[p. 151]

formule, waarmee hij het probleem, dat hem, de artiest-renegaat in het katholieke kleinburgerlijke Dublin, bezighoudt, tot een oplossing kan brengen, als een spirituele balling langs de straten van zijn vaderstad gaat, wordt soms ineens getroffen door een woord, dat hij hoort, een blik, die hij onderschept, een gezichtsuitdrukking, of een een ding, dat, zonder dat hij het zelf weet, zijn aandacht gevangen houdt, en op zo'n moment is het als overkwam hem een vizioen. De auditieve Grübler ziet de dingen dan in een flits. Aangezien het niet voor hem is weggelegd to see life steadily and to see it whole, kan hij zich slechts van zijn gepeinzen losmaken door deze te hooi en te gras waargenomen glimpen: kijkjes op een buiten hemzelf voortgaand leven, welke evenwel meer weg hebben van perplexiteiten dan van observaties. Hiermee ontpopt de beschreven Stephen zich als een overwegend lyrisch artiest, welke qualificatie eveneens van toepassing is op zijn beschrijver.

Het moet voor een dusdanige - proza schrijvende - kunstenaar wel moeilijk geweest zijn, de stof te vinden, welke bij hem paste, en de vorm, die zich aansloot bij die stof. Het is dan ook niet overdreven te beweren, dat de gehele ontwikkelingsgang van Joyce in het teken van dit zoeken heeft gestaan. Uitgaande van zichzelf, een warse, scherpzinnige jongeman, die in de stad zijner inwoning de belichaming van al wat hij verachtte en haatte - familie, godsdienst, ras - had leren zien en daarom die stad, dat land, al spoedig verlaten had, vond hij op zijn weg door de wereld, welke tegelijk een weg van verwijdering en van nadering zou zijn, een weg van haat en liefde, van haat-liefde, van een voortdurende innerlijke tegenstrijdigheid, steeds weer zichzelf terug. Hij modeleerde naar zichzelf een arrogante en weerspannige student, die evenwel bereid was het kluizenaarschap van een rigoureus artiestenleven op zich te nemen - en in drie boeken, Stephen Hero, A Portrait en Ulysses, treedt de befaamde Dedalus op: de held van een ongekunstelde autobiografie, van een gestileerde roman en van een lyrisch epos.

In Stephen Hero bevinden wij ons grotendeels nog in de wereld van Dubliners: een min of meer naturalistische wereld, of laat ik liever zeggen: een wereld, waarin een romantisch, bevlogen, metaphysisch aangedaan naturalisme om haar specifiek joyceaanse vorm worstelt - een strijd, die pas in het laatste verhaal, The Dead, zal worden gewonnen. Het is overigens veelzeggend, dat de diepste indruk, die wij van dit verhaal meenemen, het motief is van een aandoenlijk lied. Het is waar: men ziet op het feest bij de dames Morkan evenveel als men hoort, maar al wat men gezien heeft, vergeet men (tot het gezicht van de protagonist toe) behalve

[p. 152]

die ene - door het lied opgeroepen - gestalte op een avond in een vochtige tuin: een doodzieke jongen, die steentjes gooit tegen de vensters van zijn meisje. En zelfs dat beeld is niet opgewassen tegen de epiphany, welke het begeleidt. ‘I think he died for me’, zegt het meisje, dat intussen vrouw geworden is, tot haar man. Dit is het woord, dat doorklinkt.

Uiteraard is A Portrait belangwekkender dan Stephen Hero, dat nogal wat onhandigheden vertoont, losser van makelij is en iets vormeloos bezit, iets onbeheersts. Het loont echter de moeite de beide versies van deze eerste moderne autobiografie, die in haar definitieve vorm tegelijk de eerste moderne roman is, eens met elkaar te vergelijken. Het blijkt dan, dat naarmate de intensiteit van Joyce's methode toeneemt, ook de atmosfeer geconcentreerder wordt - en dat niet alleen: zij wordt ook suggestiever. Men leze maar eens na elkaar de twee korte gesprekken in het begin van Stephen Hero tussen Stephen en de minzaam afwijzende pater Butt, waarbij eerstgenoemde een brokje van zijn aesthetica poneert en, teleurgesteld door deszelfs ontvangst, blijft zitten broeden, en het grote onderhoud, in A Portrait, met dezelfde priester, die nu als prefect van de studiezaal wordt aangeduid. Wat in het vroegere boek een terloopse, om zo te zeggen neutrale schermutseling is, die ons ten hoogste een zeker voorbereidend begrip voor Stephens latere verontwaardiging kan geven, wordt in de tweede versie een breed opgezet duel, dat aan de ene kant met precies dezelfde ontwijkende vaagheid wordt gevoerd, doch waarbij aan de andere kant de lezer gedwongen wordt zich onvoorwaardelijk in het redeneerzieke brein van Stephen te verplaatsen en mee te maken, hoe de tegelijk verachte, beklaagde en benijde priester zich in blik en woorden epiphaniseert.

De vraag dringt zich op, waarom Joyce een vermelding van deze epiphanies, welke een zo gewichtig bestanddeel van zijn artistieke credo vormen, in A Portrait achterwege heeft gelaten. Ik weet hierop geen antwoord. Maar als men de betekenis dier theorie eenmaal begrepen heeft, kan men onmogelijk over het hoofd zien, dat alle boeken, die Joyce na zijn gedichten heeft geschreven, in feite niets anders zijn dan evenzovele toepassingen hiervan. Van de ‘openbaring’ van het begrip liefde in The Dead tot de epiphany van het gehele menselijke leven in Finnegans Wake bestaat het proza van Joyce uit één lange reeks van dergelijke momenten, waarin het is als hing, het gulden vlies gelijk, het leven ons tegen te schitteren in een stad, een mensenziel, een mythe - en stond de schrijver daar verblind en eenzelvig bij, gespannen in zichzelf zoekende naar woorden.