De Gids. Jaargang 117

[p. 70]

Anton van Duinkerken
Jo van Ammers-Küller zuivert

‘Paul Homberg, de beroemde dirigent en pianist, die jaren achtereen in Amerika was opgetreden... Zou die goede “weltfremde” Paul, die voor niets in de wereld belangstelling had dan voor zijn muziek, tot de Nazi's hebben behoord?’

‘Als vrijwel alle echtgenoten van heerszuchtige vrouwen, had Eelco Stijger een antipathie tegen dames, die “aan de weg timmerden”, of functies in het openbare leven vervulden en vooral tegen degenen, die als kunstenaressen in het licht der publieke belangstelling stonden. In een ge-emancipeerd land als Nederland, waar de vrouwen alle beroepen mochten uitoefenen en de Kroonprinses aan een universiteit had gestudeerd, kon hij voor dat standpunt niet openlijk uitkomen, maar hij zorgde er voor, dat in de besturen en commissies waarin hij zitting had en die hij in veel gevallen presideerde, zoveel mogelijk mannen zaten. Toen hij nog leraar aan het conservatorium was, hadden de vrouwelijke leerlingen hem gevreesd om zijn genadeloze strengheid bij haar examens, en zolang hij als muziekcriticus aan een der grootste bladen was verbonden, vond vrijwel nooit een vrouwelijke debutante genade in zijn ogen. Wanneer hij het optreden van oudere, bekende en gevestigde kunstenaressen moest beoordelen, waren het speciaal de beroemden en succesvollen, de door het publiek geliefden, die hij met enkele honende en kwaadaardige adjectieven kon “kraken”; het had hem bij de krantenlezers de naam gegeven van onpartijdigheid, hij gold als iemand, die zich niet door een naam of door succes liet intimideren. Het was Eelco Stijger's jeugd-illuzie geweest om een groot componist en groot dirigent te worden, doch zijn composities waren slechts in een kleine kring van musici gewaardeerd en nimmer had hij voor een belangrijk orkest de dirigeerstok gezwaaid. Maar bij het einde van de oorlog, toen met de bevrijding alle macht en gezag in handen kwamen van de voormalige

[p. 71]

illegale en ondergrondse werkers, waartoe ook hij had behoord, kreeg zijn jarenlang gebreidelde eerzucht een nooit vermoede bevrediging...’ Zo leert de lezer van De Liga van de Goede Wil achtereenvolgens op blz. 51 en blz. 68 de twee personen bezien, om wie het gaat in deze roman van Jo van Ammers-Küller. Dit blijft voor hem de eerste kennismaking met romanfiguren, wier lot, eigenmachtig bepaald door het scheppende brein van de kunstenares, hem boeien wil als een uitzonderlijke openbaring van het algemene leven. ‘Ja!’ - moet hij straks uitroepen, - ‘zo is de werkelijkheid! Deze begaafde vrouw liet mij proevend doorschouwen wat ik zelf in mijn onnozelheid voorbijgezien zou hebben! Haar schrandere verbeelding, haar oprecht gevoel, haar onbedwongen rechtvaardigheidsdrift onthulden mij verborgenheden van menselijkheid, zodat ik in mijn verder leven mij wel wachten zal voor een voorbarig oordeel over andermans gedragingen! Tjonge, tjonge, wat een edel mens is in die goede “weltfremde” Paul Homberg miskend, belasterd en veroordeeld! En door wat voor een hatelijke domoor en schurk geschiedde dit onrecht!’

Dit zou Jo van Ammers-Küller willen. Lees, hoe zij haar kenschets van Eelco Stijger vervolgt: ‘In de chaotische verwarring van die eerste maanden, toen een vloed van beschuldigingen losbarstte, een aantal van de grootste namen door het slijk werden gesleurd en talloze plaatsen open vielen omdat men ieder, tegen wie verdenking werd gekoesterd, in zijn beroep schorste, had Eelco Stijger zich aan het hoofd gesteld van een aantal kunstenaars, die de gedragingen van hun confraters wensten te onderzoeken en te berechten. Als leider van de zuivering der kunstenaars kreeg hij de macht van een dictator. Hij, die zoveel jaren had gewenst een groot orkest te dirigeren, kon thans elke speler het zwijgen opleggen, wiens geluid hij niet verkoos te horen. Een vloed van straffen, van uitsluitingen, boeten en berispingen werd over de kunstenaars van Nedertand uitgestort, over musici en schrijvers, schilders, architecten, acteurs en toneel-directeuren. Ieder, die in de oorlogsjaren was blijven doorwerken, werd alleen al voor dit feit schuldig geacht aan collaboratie; van de persoonlijke inzichten en gevoelens der “Ererechters” hing het af, of en hoe zwaar men hem of haar daarvoor strafte. In het begin vond het Nederlandse publiek, in de dolle reactie op vijf jaar terreur en onderdrukking, voldoening en plezier in de onthulling en de bestraffingen van de Ereraden voor de Kunst, in hun publicaties van onderschepte brieven, van compromitterende foto's en van pro-Duitse opinies, die zes of meer jaren tevoren waren neergeschreven en gedrukt. De beschuldig-

[p. 72]

den konden zich niet verdedigen, want - naar het heette - wegens plaatsgebrek nam geen courant hun verweer op en Eelco Stijger was voor verwijten van onrecht en partijdigheid even immuun als toen hij nog een gevreesd en gezaghebbend criticus was.’ (blz. 68-69).

Wanneer de lezer hem op deze manier leert kennen, heeft Stijger in de roman nog niets anders uitgericht dan tezamen met zijn heerszuchtige vrouw een kamer betrokken in hetzelfde Zwitserse hotel, waar reeds enige tijd Paul Homberg met zijn ‘toegewijde, maar zeer hoogmoedige gemalin’ woonde. Tweemaal, op blz. 64 en op blz. 66, heeft hij ‘deemoedig’ ingestemd met een voorstel van zijn ‘heerszuchtige echtgenote.’ (Stijger heeft een echtgenote, Homberg heeft een gemalin.) Verder weten wij dan niets van Stijger dan hetgeen zijn naam insinueert.

Mijn lange aanhalingen maken de opmerking overbodig, dat Jo van Ammers-Küller nogal vluchtig schrijft. Zie: ‘het licht der publieke belangstelling’, ‘zijn genadeloze strengheid bij haar examens’, ‘een der grootste bladen’, ‘nooit genade in zijn ogen’, ‘slechts in een kleine kring van musici gewaardeerd’, ‘de chaotische verwarring’, ‘een vloed van beschuldigingen, die losbarstte’, ‘grote namen door het slijk gesleurd.’ Zie de rest ook maar! Hier wil ik het niet over hebben. Ernstiger is de slordigheid in de aangehaalde karakterschets van de man, die zijn loopbaan als romanheld nog beginnen moet. ‘Hij had zich aan het hoofd gesteld...’ Hij en de zijnen ‘wensten te onderzoeken en te berechten’, Hij ‘kreeg de macht van een dictator’. Hij ‘kon elke speler het zwijgen opleggen, wiens geluid hij niet verkoos te horen’, ‘Een vloed van straffen...werd uitgestort’. Wie nauwgezetheid van werkelijkheidsweergave bewonderen wil in een levensechte vertelling, komt bij die woordenkeuze niet aan zijn trekken! Hij moest mogen weten, hoe en waarom de aangematigde bevoegdheid van ererechter aan Eelco Stijger toeviel en van wie hij vervolgens dictoriale macht kreeg. Zulke nauwkeurigheid van bericht blijft hem gespaard. Wat hij hiervoor in de plaats krijgt, vermindert het waarschijnlijkheidsgehalte van de verhaalde feiten aanzienlijk.

Vluchtige stijl en slordige verhaaltrant blijven tot daar aan toe, vergeleken bij de meest ernstige fout van het beslissende romangedeelte, waarin de mannelijke hoofdpersoon voor het eerst optreedt. Die fout is de vooringenomenheid van de schrijfster. Zij gunt Eelco Stijger geen kans. Ze veroordeelt hem alvorens hem te laten leven. Ze belast hem met de voorbarige geringschatting van haar meest meegaand publiek, wellicht, straks, na vertaling van dit boek, het Duitse! Met deze minachting be-

[p. 73]

laden, mag hij, gedurig onder toezicht van zijn heerszuchtige Minnie, de weinig zelfstandige rol spelen, hem door Jo van Ammers-Küller toebedeeld. Zij alleen, zijn ontwerpster, nooit hijzelf, maakt ons hierbij zijn bedoeling kenbaar. Waar hij optreedt tussen de vele andere romanfiguren, gaat aan zijn reactie op de gebeurtenissen hààr alles doorziend commentaar vooraf. Ze ketent hem slaafs aan een roddelzucht, die zelfs zijn deemoed voor de heerszuchtige Minnie niet tot de uiterste consequentie laat gaan, omdat zijn door de schepster meegegeven familienaam hem op het laatste ogenblik weerhoudt, zijn toekomst te schaden door een daad van eerherstel, waartoe hem haar scheppende en bestierende genade hardop roept van achter een tevoren zeer zorgvuldig toegesloten poort. Het is haar zegepraal, de ‘voormalige’ illegale en ondergrondse werker als een lafaard te laten zitten tegenover de weduwesmart van Hombergs toegewijde, maar zeer hoogmoedige gemalin.

Op deze scherp vooringenomen manier ‘behandelt’ de nieuwe roman van Jo van Ammers-Küller de zuivering van de Nederlandse kunstenaarswereld na de bezetting van ons land door nationaalsocialistische Duitsers.

Beeldt Jo van Ammers-Küller zich werkelijk in, dat er voor iemand, die haar verhaal heeft gelezen, geen andere dan twee mogelijkheden overblijven: alle aanwijsbare fouten en vergissingen van de kunstenaarszuivering voor zijn verantwoording nemen òf zonder voorbehoud instemmen met de afkeuring van deze zuivering door deze gezuiverde schrijfster?

Er is een derde mogelijkheid. Wie heel het romanverloop onbevangen volgt, moet erkennen, dat Jo van Ammers-Küller zich ten opzichte van Eelco Stijger met schandelijker vooringenomenheid gedraagt dan zelfs in haar boek Eelco Stijger zich gedraagt tegenover zijn dupe Paul Homberg!

De kunstenaarszuivering is als historisch feit redelijker verantwoord en als menselijke handelingenreeks eerlijker voltrokken geweest dan deze roman over de zuivering te boek gesteld werd. Waren de ereraden te werk gegaan, zoals Jo van Ammers-Küller te werk ging, dan verdienden zij fellere blaam dan dit nogal bleke verzinsel, waarin ‘Weltfremdheid’ volstaat om een oude man te doen glanzen van onschuld, doch ‘een heerszuchtige vrouw’ een afdoende verklaring meegeeft aan kleinmoedige rancune.