De Gids. Jaargang 116

[p. 253]

J.H. Huizinga
Het Britse koningschap in de twintigste eeuw

Arme kleine Lilibet. Die gedachte laat mij niet meer los sinds ik haar in de Abdij gezalfd en gekroond zag worden. Kolommen zijn vol geschreven over het Christelijk karakter van de plechtigheid; de jonge koningin, voor de zalving ontdaan van alle insignia harer wereldlijke macht en slechts gekleed in een simpel wit gewaad, buigt zich als nederig mens voor de almacht Gods, zoals ook de natie die zij verpersoonlijkt, geacht wordt dat in dit ogenblik te doen. Mij trof echter evenzeer het primitief heidens karakter van heel het kronings-ritueel. Hier, zo scheen het mij, werd een mens geofferd aan de stamgod, hier werd een jonge vrouw op het altaar van de natie gelegd, hier werd een voorbestemd lid van de stam levend verstard tot een gouden standbeeld om voor de rest van haar dagen met een gefixeerde glimlach in een gouden kooi te staan.

Sentimentele overdrijving? Misschien. Maar wie ziet wat er van haar wordt gevraagd, zal een opwelling van medelijden toch moeilijk kunnen onderdrukken. Hij zal er zich tevens bewust van worden dat die onlangs zo uitbundig gedemonstreerde liefde, waardoor zij geacht wordt zich gesterkt te voelen in haar onmetelijk zware taak, allerminst een belangeloze liefde is. En niemand zal dat beter weten dan de jonge koningin. Heeft haar eigen oom, Edward de Achtste, niet op de meest bittere wijze ondervonden hoe de liefde, waar de stam ook in zijn geval zo hoog van opgaf van vandaag op morgen in schaamteloze verguizing kan verkeren zodra het standbeeld toont een mens te zijn? Nooit is duidelijker gebleken dat de liefde van een volk voor zijn vorst in de kern slechts eigenliefde is; laat hij slechts een ogenblik te kort schieten in zijn taak als levenloos onpersoonlijk symbool der natie, en in plaats van de vergevensgezindheid die de ware liefde van mens tot mens kenmerkt, valt hem slechts verachting te beurt. Hij, de aanbedene van gisteren, wordt ruw van zijn voetstuk gestoten als de verrader van vandaag, hij wordt achteloos terzijde gesmeten

[p. 254]

als een instrument dat niet meer beantwoordt aan zijn taak de stam een afgod te bieden, in wier gemeenschappelijke aanbidding zij eenheid en zodoende macht en glorie kan vinden.

Shakespeare zei het reeds: ‘uneasy lies the head that wears a crown’. Maar hoeveel zwaarder is nog het lot van de constitutionele monarch onzer tijden. Het schijnt een merkwaardige paradox; hoe minder verantwoordelijkheid de vorst draagt hoe meer er van hem geëist wordt. Een heerser kan zich een mens tonen. En hoe volstrekter zijn macht, hoe ruimer hij zijn eigen persoonlijkheid kan uitleven, hoe meer hij die meest elementaire menselijke behoefte kan bevredigen: zichzelf te zijn en zichzelf te doen gelden. Een symbool, gelijk de constitutionele vorst vooral hier in Engeland is geworden, mag vrijwel nooit zichzelf zijn. Zijn taak, schreef Walter Bagehoot, de oprichter van de Economist wiens woorden onlangs door de Duke of Windsor werden geciteerd in een artikel in de Sunday Express, ‘is plechtig, formeel, belangrijk, maar nooit opwindend; er is in zijn bezigheden niets dat jong en vurig bloed in beweging zet, niets dat op zijn verbeelding werkt, niets dat hem in staat stelt wilde gedachten te spuien’. En ook al krijgt hij alle staatsstukken te zien, ook al krijgt hij bij tijd en wijle nog wel de gelegenheid invloed op het landsbestuur uit te oefenen, hoe eindeloos veel van zijn tijd moet hij er genoegen mee nemen niets meer te zijn dan een kijkspel voor de menigte. Koningin Victoria kon zich nog lange jaren aan haar symbolische functie onttrekken om in een van haar paleizen haar eigen leven van rouw over de dood van haar gemaal te leiden. Koningin Elizabeth de Tweede zou dat onmogelijk meer kunnen doen. Juist omdat het koningschap in haar tijd in de eerste plaats een symbolische functie is geworden en alleen als zodanig wordt aanvaard, moet zij, net zoals de vlag, voortdurend en overal zichtbaar zijn. En vandaar dat haar programma voor de volgende maanden zo schrikwekkend vol is. Elke dag recepties, banketten, inspecties, elke dag de ettelijke daarmee gepaard gaande verkleedpartijen, elke dag uren lang die gefixeerde glimlach, elke dag de inhoudsloze phrases, elke dag aangegaapt worden, elke dag omgeven door de menigte, elke dag zelfs in de omgang met haar onmiddellijke omgeving elke opwelling een ogenblik uit haar rol te vallen, onderdrukken. ‘De vorst moet bedenken’, zo schreef Graaf Roseberry in een memorandum voor de toenmalige leerling-koning George de Vijfde, ‘dat elk woord dat hij spreekt in dit land geheiligd wordt alsof het van God komt, dat hij zijn mond niet kan opendoen zonder te riskeren dat zijn woorden worden genoteerd, zelfs door bedienden; tegenover zijn intieme

[p. 255]

vrienden kan hij zich weliswaar uiten, maar ook dan met behoedzaamheid’. Daar komt dan nog bij dat hij ook de verleiding een belangrijker rol dan die van een symbool te spelen ten allen tijde moet weerstaan. En hoe sterk moet die verleiding zijn voor een krachtige persoonlijkheid met eigen denkbeelden gelijk Edward de Achtste was en - wie weet - ook zijn jonge nicht zou kunnen zijn. Zij krijgt niet minder gelegenheid dan de Premier zelve om zich van dag tot dag op de hoogte te stellen van alle staatsgeheimen en alle bestuursproblemen. Zij weet zich aanbeden door de gehele natie als geen van haar politieke adviseurs en zij zal derhalve al haar constitutionele training nodig hebben om aan die elke dag weer op nieuwe gedemonstreerde aanbidding geen bedwelmend machtsbesef te ontlenen. Dat was het wat de Manchester Guardian in gedachte had toen het blad schreef dat er potentiële gevaren schuilen in de aanbidding welke de monarchie in deze tijd te beurt valt en die veel groter is dan in de dagen toen de vorst nog een wezenlijke macht uitoefende; ‘het is denkbaar dat een monarch met de koppigheid van een keizer Wilhelm zijn bevoegdheden te buiten zou gaan en zich tot een politiek dictator zou ontwikkelen’. Weliswaar verwacht niemand dat de jonge Elizabeth voor deze verleiding zou bezwijken. Maar dat zij, als zij ook maar iets van het karakter van de eerste Elizabeth zou bezitten, haar onmacht soms pijnlijk zou kunnen voelen, lijkt geenszins ondenkbaar. Zo wordt er van haar een dubbele zelfverloochening geëist; voorzover haar functie zuiver symbolisch is moet zij zich een gouden standbeeld in plaats van mens tonen; voorzover zij daarvoor een compensatie tracht te zoeken in haar wezenlijke arbeid als staatshoofd kan zij daarin nooit meer bevrediging vinden dan die van een toeschouwer bij een opwindend spel, die alle knepen van het spel kent maar er nooit aan mag deelnemen.

Hetzelfde geldt uiteraard voor elk constitutioneel monarch. Maar in één opzicht is de taak, welke Elizabeth de Tweede ten deel is gevallen, onmetelijk zwaarder dan die van enig ander hedendaags vorst; zij moet immers tot symbool dienen voor zes honderd millioen mensen, zij moet de afgod zijn in wier gemeenschappelijke aanbidding niet alleen het Engelse volk maar ook de volkeren van Canada, Australië, Nieuw-Zeeland, Zuid-Afrika ieder afzonderlijk hun eenheid kunnen vinden, alsook tezamen die grotere eenheid die hen met elkaar plus de volkeren van India en Pakistan samenbindt. Wil Elizabeth haar symbolische functie doeltreffend vervullen, wil zij met succes als dat magnetische centrum kunnen functionneren dat elk van haar volkeren zowel als de Britse gemeenschap van volkeren behoeft, dan moet zij zich in meer plaatsen laten zien, zich door meer

[p. 256]

mensen laten aangapen, meer handen schudden, meer gelegenheidsredevoeringen aanhoren, meer buigen en glimlachen dan nog ooit van enig monarch ter wereld werd gevraagd.

Haar voorgangers hadden het wat dit betreft heel wat makkelijker. Niemand die er aan dacht koningin Victoria te vragen als een soort van koninklijk handelsreiziger de aardbol rond te zwerven. Zij heeft zich nooit in haar overzese gebiedsdelen laten zien, haar zoon Edward VII is alleen een keer in Canada geweest en hoewel zijn zoon en kleinzoon er meer op uit zijn getrokken, bleef het toch ook in hun geval bij korte en zeldzame bezoeken. Thans echter wordt er van verschillende kanten op aangedrongen dat de jonge koningin Elizabeth haar tijd en energie in min of meer gelijke mate over al de naties van het Gemenebest moet verdelen en in de belangrijkste daarvan zelfs tijdelijk haar residentie moet vestigen.

De verklaring is niet moeilijk te vinden. Naarmate het Britse Imperium is opgelost in een gemeenschap van volkomen onafhankelijke souvereine staten is er nog slechts één formele band overgebleven die hen bij elkaar houdt. En dat is de Koningin die zij allen, hetzij als vorstin, hetzij als hoofd van het Gemenebest erkennen. Tegenover alle middelpuntvliedende krachten in het Gemenebest staat nu nog slechts die ene middelpunt-zoekende kracht; het gevoel van gemeenschappelijke loyauteit aan de jonge koningin. Heel kort geleden, voor de laatste wereldoorlog, was het nog heel anders. Loyauteit aan de kroon was toen slechts één van de krachten, die het Gemenebest bijeenhield. De blanke Dominions schaarden zich toen nog rond Engeland omdat zij zich afhankelijk van het moederland voelden voor hun veiligheid alsook voor hun economische ontwikkeling, de Aziatische gebiedsdelen waren toen nog aan Londen gebonden door de centrale bestuursmacht die van daaruit werd uitgeoefend. Thans echter zien Canada, Australië en Nieuw-Zeeland veeleer naar Washington voor hun veiligheid alsook hun welvaart en hebben de aziatische Dominions zich uit de banden die hen aan Londen binden losgemaakt. Zo is het nu alleen nog de koningin die een magnetische kracht over de naties van het Gemenebest uitoefent; die kracht wil men, vooral in Engeland dat er in de eerste plaats op gebrand is het Gemenebest bij elkaar te houden, natuurlijk zoveel mogelijk exploiteren; en dat betekent dat de koningin zich meer dan een van haar voorgangers in alle delen van dat Gemenebest moet laten zien.

Men zou zodoende bijna tot de conclusie komen dat het hoog tijd wordt om een ‘Society for the Prevention of Cruelty to Royalty’ op te richten, welke de vorstin in bescherming zou kunnen nemen tegen die talrijke im-

[p. 257]

perieel denkenden wier verlangen het maximum politiek rendement uit haar persoon te halen hen wel eens schijnt te doen vergeten dat ook een koningin een mens blijft en als zodanig aanspraak kan maken op dragelijke arbeidsvoorwaarden. ‘Laat men niet denken’, zei Churchill tijdens de kroningsdagen, ‘dat het tijdperk de ridderlijkheid voorbij is’. Het laat zich niet moeilijk raden welke hoopvolle gedachte hem daarbij bewust of onbewust door het hoofd speelde; in deze jonge aantrekkelijke koningin heeft de Voorzienigheid het benarde Engeland iemand gegeven die bij uitstek geschikt is om in alle delen van het Gemenebest die middelpuntzoekende kracht op te wekken welke de cohesie dezer als droog zand aan elkaar hangende gemeenschap zozeer van node heeft. Maar er is ook nog een ander soort van ridderlijkheid, de ridderlijkheid die verbiedt dat men met haar, die zich zonder arbeidscontract aan de genade van haar volk heeft overgeleverd, gaat leuren als ware zij een tentoonstellings-object in plaats van een jonge vrouw en moeder. En vandaar dat de voorstellen dat zij haar tenten telkens weer in een andere hoofdstad van het Gemenebest moet opslaan, dan ook direct op levendige protesten zijn gestuit.

Neen waarlijk, wie er zich rekenschap van geeft tot welk een leven deze jonge vrouw is gedoemd, zal haar haar paleizen niet benijden. En toch zijn er in socialistische kring hier niet weinigen, die haar lot nog zwaarder zouden willen maken. Zij willen de monarchie niet kwijt. Daarvoor beseffen zij te goed hoe waardevol zij zich als binding voor de verschillende volksgroepen alsook voor de samenstellende delen van het Gemenebest heeft bewezen. Sommigen van hen mogen er vroeger republikeinse ambities op na hebben gehouden, maar de les van landen als Duitsland en Spanje is hen niet voorbijgegaan; ‘gooi de kroon in de goot’, zo heeft een van hen het uitgedrukt, ‘en je kan er zeker van zijn dat iemand anders zoals Hitler of Franco hem oppikt.’ Maar dat neemt niet weg dat de stijl, welke de Britse monarchie voert, velen van hen toch wel wat al te groots is. Scandinavië en Nederland bieden naar hun inzicht een democratisch voorbeeld dat hun eigen vorstenhuis met profijt zou kunnen navolgen. Weliswaar schijnen zij zich die Nederlandse of Scandinavische stijl soms wel eens wat democratischer voor te stellen dan zij is; alsof Koningin Juliana zich nooit anders dan op een fiets voortbeweegt. Maar zij constateren een onmiskenbaar feit wanneer zij zeggen dat het bij de Kroning veel feodaler is toegegaan dan bij ons het geval zou zijn; onder de rang van baron (ook al zijn sommigen van die baronnen en graven slechts verklede vakverenigingsleiders) is niemand aan de plechtigheid te pas gekomen. En dat is hun een

[p. 258]

doorn in het oog; waarom zou de sleep van de koningin niet gedragen kunnen worden door de dochters van mijnwerkers of spoorwegarbeiders in plaats van door de jeugdige telgen uit grafelijke en hertogelijke geslachten? Waarom moet de hele omgeving van de koningin nog steeds worden gerecruteerd uit adellijke kring, hoeveel beter zou het niet zijn als zij in dagelijks contact stond met de zo heel andere maatschappelijke elite van onze tijd? Het is allemaal misschien heel logisch. Maar wederom dringt zich de gedachte op: arme kleine Lilibet, wat wordt er met U, ondanks al Uw majesteit, gesold, wanneer gij zelfs - al zal het gelukkig nog wel niet direct zo ver komen - niet eens meer Uw eigen omgeving moogt uitzoeken om U gezelschap te houden in Uw gouden kooi.