De Gids. Jaargang 116

[p. 331]

Ad den Besten
Nijhoff en de na-oorlogse poëzie

Gevraagd, wanneer in ons land de ‘moderne poëzie’ is begonnen, zou ik antwoorden: ± 1916-'17. Nijhoff, Van Ostayen, Van den Bergh, - het zijn deze toenmaals debuterende dichters, in wie drie lijnen een aanvang namen, die m.i. goeddeels onze hedendaagse dichtkunst bepalen, nu eens elk afzonderlijk, soms ook parallel, vaker nog op een of andere manier verstrengeld. Het lijkt mij dan ook de moeite waard, na te gaan hoe de potenties die elk dezer dichters uitzond werden ontvangen en welke trillingen zij teweeg brachten. Ik heb hier echter alleen plaats, om Nijhoff's invloed ter sprake te brengen. En dat kan in dit verband tot niet anders leiden dan tot een dankbaar gedenken.

Om allereerst voor mijzelf te spreken: persoonlijk heb ik meer aan Martinus Nijhoff te danken dan aan enige andere dichter, ook al onderging ik zijn invloed aanvankelijk, geloof ik, meer indirect dan rechtstreeks, nl. via het omstreeks 1940 vigerende poëtisch anecdotisme. Het lijkt mij immers onmiskenbaar, dat deze, intussen berucht geworden, anecdotiek in Nijhoff's bijna alledaagse latere poëzie, m.n. zijn Nieuwe Gedichten, haar uitgangspunt heeft gehad. Het ‘gebeurlijk’ karakter van Nijhoff's verzen was hièr echter - behoudens enkele uitzonderingen - doorgeslagen hetzij naar een vaak ironisch beleden ‘kleingelukkerigheid’ van typisch huisbakken ‘allure’, hetzij naar het soort geprononceerde onburgerlijkheid, dat in feite minstens éven bourgeois en bekrompen is. Men kon de poëzie zien voortscharrelen van situatie tot toevallige situatie, - een poëzie van eindeloze ‘verveling’ (in de etymologische zin van dat woord), terwijl het bij Nijhoff juist omgekeerd was: de veelvormigheid der werkelijkheid, waartoe hij zich verhield, haar gegevens, feiten en situaties, werd in zijn poëzie doorzichtig gemaakt tot op het éne, hun geheim: de dingen zijn realiter zoals ze zich betonen, en toch... opgenomen in een zinsverband dat niet minder inhoudt dan hun herschepping. Ook het woord, het dagelijkse woord dat wij wisselen: het heeft een geheim, en men kan Nijhoff's woordgebruik zich dan ook steeds meer zien ontwikkelen in de richting

[p. 332]

van de heel ‘prozaische’ omgangstaal; iedere flirt met het z.gn poëtische woord zou immers verraad zijn aan het geheim dat zich in de werkelijkheid verschuilt? En voortdurend daarop bedacht, was hij zèlf in het geding, want was dat niet ook het geheim van zijn eigen werkelijkheid-als-mens, het geheim van zijn eigen ‘gestalte’, zijn eigen situatie en gebeurlijkheid?

Ik moet zeggen dat het de ontdekking van dit geëxponeerd-zijn in Nijhoff's poëzie is geweest, die mij lanzamerhand afkerig heeft gemaakt van het au fond bloedloos en onvruchtbaar, bovendien gemakkelijk Nijhoff-epigonisme dat zich her en der breedmaakte; ik kreeg weet van wat bij deze dichter zelf aan de orde was, van wat ik zou willen noemen: zijn formale extase. Het woord extase dan verstaan in zijn oorspronkelijke zin: als het uit-staan, het buiten-staan, niet zozeer van zichzelf als wel t.o.v. alle schema's en concepties die de mens willen inkapselen, hem willen distantiëren van zijn eigen werkelijkheid. Dat weliswaar een aanmerkelijke anders-gerichte persoonlijke problematiek de affiniteit telkens door-kruist, dat ik met name minder nuchter en ingetogen ben dan hij en dan ook meer toegankelijk voor de tellurische extase die bij Herman van den Bergh haar neerslag vond, is natuurlijk mijn zaak. Zoals het tenslotte voor elke schrijver ‘zaak’ is, zijn invloeden op eigen wijze te ordenen en te verwerken.

Ik ging misschien wat te uitvoerig op mijn persoonlijke relatie tot de dichter Nijhoff in. Echter niet zozeer om interessant te zijn als wel omdat ik het best van mijzelf uit meende te kunnen formuleren wat ik mutatis mutandis als kenmerkend voor de verhouding van meer dan één van mijn leeftijdgenoten tot deze dichter beschouw: wij hebben vaak argeloos Nijhoff's idioom gebruikt, totdat wij op een goede dag ontdekten tot welke houding in de wereld het ons eigenlijk verplichtte: pas toen zijn we ons van hem gaan verwijderen, de een meer de ander minder, en hebben ons desondanks hoe langer hoe wezenlijker aan hem verwant gevoeld. Laat ik enkele namen noemen van hedendaagse dichters, die evenals ik het een en ander aan Nijhoff verschuldigd zijn: onderling sterk uiteenlopende figuren als J.W. Schulte Nordholt, J. Meulenbelt, Harriet Laurey, Alfred Kossmann, Michel van der Plas, Hans Warren, H.J. van Tienhoven, Jan Wit; ook zo uitgesproken ‘eigen’ dichters als Guillaume van der Graft en J.B. Charles. Ja, ik geloof dat het mogelijk zou zijn in het werk van de meeste jonge dichters van het ogenblik, voorzover zij niet tot de ‘atonalen’ behoren, sporen van Nijhoff's invloed aan te wijzen. Al was het alleen maar hierin, dat hij ons het in het dagelijks gebruik volkomen ontadelde woord weer heeft leren hanteren.

Ik waag het zèlfs, mij hier voor aller ogen af te vragen, of Nijhoff's

[p. 333]

poëzie niet ook tot in de kring rondom Atonaal heeft doorgewerkt. Ik weet wel, deze dichters hebben een heel andere traditie: in zoverre zij nederlandse wortels heeft, die van Van Ostayen. Maar is het helemaal onredelijk te veronderstellen, dat het Nijhoff is geweest, die met zijn ‘poésie parlante’ het klimaat heeft (mede) bepaald, waarin m.n. het gedicht kon ontstaan, dat nauwelijks anders is dan een zeer bewogen spreken, het gedicht zoals vele ‘experimentelen’ - ik denk vooral aan Remco Campert - het schrijven? Zij het dan naar de mate van de psychische spanningen en soms pathologische ontreddering, waarin velen anno 1953 verkeren, vol van elementen die aan het ‘uitpraten’ op de sofa van de psychiater doen denken. En zij het dan dat in Nijhoff's praatpoëzie het vaak zeer vrije rhythme a.h.w. contrapuntisch door een vast metrum werd (be)geleid en het orthodoxe rijm gehandhaafd bleef, terwijl de ‘experimentelen’ zich in dit opzicht over het algemeen voor de vrijheid tout court hebben ingezet: zij hebben het metrum eenvoudig van onder het rhythme weggetrokken en het ‘uiterlijke’ klankrijm vervangen door het innerlijker ‘rijm’ van allerlei associaties binnen het vers. Overigens deed ik hier een suggestie die ik zelfs voor mijzelf nog niet geheel heb kunnen waarmaken. Er valt in dezen trouwens niets te bewijzen, aangezien de vraag die ik opwierp zich geheel aan het spreken over aanwijsbare invloeden onttrekt.