De Gids. Jaargang 116

[p. 328]

L.C. Michels
Nijhoff en de woordenlijst

Altijd nog had ik hem eens willen vragen wat zijn gedachte was over de rijmkwaliteit in een paar strofen van de Kinderkruistocht:

Het hart van een kind is zoo warm en los,

‘Pater infantium liberet vos -’

en:

Zoo buiten de wereld en roekeloos,

‘Domine infantium libera nos -’.

Immers, nietwaar, er is geen reden om onderscheid te maken tussen de klinkers van de beide latijnse pronomina, onverschillig of men die zo maar gewoon op zijn nederlands zou wensen uit te spreken, dan wel als ‘voos’, ‘noos’. Maar het rijm schijnt dat onderscheid toch te willen, en zo vaak als ik in vroeger jaren het gedicht voorlas, had mij deze bijzonderheid een lichte overwinning gekost, of zelfs in een kleine aporie doen verzeilen. Hoe dikwijls mag dat niet gebeurd zijn! Er komt bij, dat mij die ene regel: ‘Het hart van een kind is zoo warm en los’ een van de liefste is uit de ganse nederlandse poëzie.

Nu heb ik helaas verre het grootste deel van mijn leven Nijhoff niet persoonlijk gekend. Ik geef mij rekenschap, dat men dit vreemd kan noemen, want hij was niet iemand die zich schuil hield; maar het feit ligt er. Deze omstandigheid, meer nog de bewondering die ik voor de dichter gevoelde, en, of men het geloven wil of niet, een zekere filologische schroom voor wat onbescheiden en, om het hatelijke woord nog maar eens te gebruiken, schoolmeesterij zou kunnen lijken, - dit alles zou het mij onmogelijk hebben gemaakt, een antwoord op mijn vraag te zoeken langs de meest eenvoudige weg. En zelfs nu ik er de laatste jaren overvloedig de gelegenheid toe had kunnen vinden in een van onze lang niet zeldzame gesprekken, heb ik het nooit gedaan. Van de drie genoemde factoren moeten de beide laatste nog wel hebben nagewerkt. Hoe toegankelijk Nijhoff ook was, hoe ‘gewoon’, als men het woord niet wil misverstaan, en

[p. *12]

Zijn handen
(Foto Wouter S. Nyhoff)

[p. *13]

Kapitein van de wielrijders (1940)

Tijdens de oorlog

[p. 329]

zeker hoe weinig hooghartig, toch handhaafde zich in de omgang het bestendige gevoel, dat men te doen had met een uiterst delicaat reagerende natuur, ook al zou het besef, dat dit de man was die deze u zo wel bekende poëzie had geschreven, op de achtergrond zijn getreden.

Kortom, het is nu zo; het is er niet van gekomen. Maar toch, ik kan het niet anders dan als een verrijking van mijn inzicht beschouwen, dat het met dat al had kunnen wezen.

Ik dank dat aan het contact in de Woordenlijstcommissie, een contact dat zich trouwens niet beperkt heeft tot het bijeenzijn in de vergaderingen van dit merkwaardig lichaam. Het is de lezer welbekend, dat de genoemde Commissie de voorlopig laatste fase vertegenwoordigt van de langdurige spelling-geschiedenis, en dat haar enige jaren geleden de taak is opgedragen, zekere voorzieningen te treffen waarop de thans geldende spellingregeling nog slechts het vooruitzicht had geopend. De tweede van de dusgenoemde Overgangsbepalingen gewaagde van ‘een samen te stellen volledige woordenlijst’. Deze lijst nu is het, waaraan de Commissie haar meest doeltreffende benaming ontleent. Zonder onbescheiden vooruitlopen op wat, naar te verwachten is, een nabije toekomst dienaangaande zal doen blijken, mag wel gezegd worden, dat de arbeid der Commissie alles eer is geweest dan licht en eenvoudig. Toch valt, wanneer de talrijke samensprekingen die nodig zijn gebleken, bij haar Nederlandse en Belgische leden een zo aangename herinnering achterlaten, dit zeker niet uisluitend te danken aan het rustgevend besef van een volbrachte taak, te minder omdat die rust bedreigd wordt door de wetenschap, dat meer dan menig ander mensenwerk juist dit zijn onvermijdbare onvolmaaktheden heeft. Wanneer een geregeld samenkomen van vakgenoten nooit zijn verrijkende en verhelderende uitwerking mist, dan geldt dit stellig, waar hun besprekingen gericht zijn op een wel-omschreven doel, dat niet kan worden bereikt zonder dat een zeer groot aantal onderwerpen van zeer verscheiden aard de revue is gepasseerd en naar behoren afgehandeld.

Maar wij spraken over Nijhoff. Wie hem minder goed kende, zou hem in dit gezelschap niet allereerst hebben gezocht. Men zou er, zo stel ik mij voor, ondanks de aan elk bekende Meester-titel, niet aan gedacht hebben, dat hij, zoal niet een jurist, dan toch jurist was, en reeds uit dien hoofde vertrouwd met de techniek van het zorgvuldig waarnemen en onderscheiden. Wie dit vergat, zou mogelijk geheel onkundig zijn van zijn academische studie in de nederlandse letteren, die hij een tijd lang met een proefschrift heeft willen bekronen. Maar ‘Nederlandse letteren’ is een samengesteld begrip, en wijst naar een studie die door velen minder om de

[p. 330]

‘taal’ dan om de literatuur wordt aangevat. Laat ik dan een voordracht in herinnering brengen, die Nijhoff eens gehouden heeft op een filologencongres; zij handelde over niets minder dan kwesties het woordgeslacht betreffende. Verloochende hij daarmee zijn aanleg? Wie had dat durven beweren, die zich rekenschap gaf van zijn intense, durende en toegewijde zin voor ‘het juiste woord’, de preciese wending, het verantwoorde taalgebruik? Was er wel iemand, wiens oor zo zuiver was afgestemd als het zijne, wiens aandacht zo zeer kon gespannen staan op alle facetten en uitingsmogelijkheden van het Nederlands? Bij dat al pretendeerde hij nooit een taalkundige te zijn in de technische zin van dit woord, en zelfs op hem vertrouwd gebied, op terreinen waar zijn meesterschap onbetwist was, bewees hij zich vrij van alle betweterij, bescheiden mens en volmaakt gentleman als hij was bij alle rechtmatig besef van zijn waarde, die hij echter nooit als een element in het geding zou hebben gebracht.

Nijhoff's aandeel aan het tot stand komen van het werkstuk dat eerlang staat te worden overgelegd, is belangrijk geweest. Wij hebben hem daarvoor te danken. Er was geen bespreking die hij niet zorgvuldig had voorbereid, hoezeer zij details mocht betreffen waarvan men kon hebben gedacht dat zij hem verre lagen. Zijn adviezen, bepaaldelijk rakende de fijnere schakeringen van het moderne Nederlands, bewezen altijd weer zijn verantwoordelijkheidsgevoel, de scherpte van zijn gehoor en van zijn waarneming. Paste het mij, ik zou uiting willen geven aan de hoge achting, de genegenheid, waarvan hij zich mocht verzekerd weten in de kring waarin ik hem nader heb mogen komen, aan het gevoel van verarming dat zijn heengaan daar heeft achtergelaten. Evenredig daaraan is de voldoening, dat hij niet is gescheiden voor het werk nagenoeg voltooid was.

Ik verbeeld mij niet, met deze korte notities iets noemenswaardigs te hebben bijgedragen tot de kennis en de karakterisering van Nijhoff's persoonlijkheid, niet althans voor de velen die hem zo veel nader hebben gestaan dan ik. Maar ik ben dankbaar in de gelegenheid te zijn geweest tot het afleggen van dit getuigenis. En ik weet, dat hij mijn vraag over ‘vos’ en ‘nos’ niet zou hebben terzijde geschoven. Hij zou er een antwoord op hebben gegeven.

Nijmegen, Maart 1953.