De Gids. Jaargang 116

[p. 322]

K.H.R. de Josselin de Jong
Een klein getuigenis

Voor hen die Martinus Nijhoff goed gekend hebben, lijkt het, of er een bijna magisch verband is tussen het ogenblik van zijn overlijden en dat van de ontzettende watersnood, die voor ons land tot een nationale ramp werd. Er was hier een tijdsverschil van slechts enkele dagen. Alsof dit uiterst gevoelig hart dat het water zo liefhad, wist, het verdriet om wat het water ons had aangedaan, niet te kunnen dragen en daarom stil was heengegaan naar een ‘andere oever’, waar het veilig was. Thuis.

Heengegaan... maar wanneer wij dit neerschrijven met de gedachte aan de meest lévende onzer dichters, is het een begrip dat buiten ons voorstellingsvermogen ligt. De mens was even levend en beweeglijk, de geest even speels en boeiend als het element, dat voor hem meer dan iéts anders ‘Nederland’ betekende.

Nijhoff is niet ‘heen’. Hij is er altijd. In zijn werk, dat in onze letteren een geheel eigen, onvervangbare plaats inneemt en zal blijven innemen. In de harten van zijn vrienden. In zijn huis op dat stille historische plekje van Den Haag, waar een sfeer is van noblesse, smaak en ingekeerdheid, zeldzaam in deze tijd, waar alles op het luidruchtige en spectaculaire schijnt afgestemd. Hij, de immer-zoekende, gebonden aan een nooit-geheel verlaten jeugd, verwonderd in een al-te-veeleisend heden en gelovend in een zeker, verzoenend ‘later’, hij was gelukkig in dit huis, dat hem het onontbeerlijk geestlijk klimaat bood waar hij scheppen kon.

Een klein, persoonlijk getuigenis zou ik geven van Martinus Nijhoff. Dat is moeilijk - even moeilijk als het was, hem volkomen te kennen.

Vele vrienden had hij, nabij en ver. Hij bezat de zeldzame gave der vriendschap, hij kon luisteren en hij was even eerlijk als moedig. Het was niet nodig, in een gesprek met hem over dingen van verstrekkende betekenis te spreken, om te beseffen hoe groot het contact was en hoe oprecht het begrijpen. Al-pratend over heel prozaïsche dingen kon hij plotseling iets zeggen, dat van bijzonder belang werd in het herdenken. Een woord, een zin, die je nooit meer zou vergeten. ‘Je kunt over een gebakken ei babbelen en weten, dat je op hetzelfde moment beiden vervuld bent van een

[p. 323]

gedicht van Boutens’, zei hij eens. ‘Het gaat om het voelen achter de dingen’.

Meer dan enig mens die ik gekend heb, leerde hij ons dit, Martinus Nijhoff, en van het ogenblik af, dat hij als Wandelaar ons zijn volstrekt-unieke wereld ont-dekte, tot na het slaan van zijn eigen ‘Uur U’, heeft hij nooit opgehouden te getuigen van die wereld achter de dingen. De dingen die voor hem leefden en spraken... zoals wij het vinden in zijn ‘Kleine Prélude van Ravel’:

Hij hoort muziek in elk ding Gods,
Niets werpt hij waardeloos terzij...

Hij had de gave der verwondering. Verwondering om het ontzaglijk fenomeen van het in hem geboren-wordend Woord. Wie was, als hij, zich zozeer zijn verantwoordelijkheid t.o.v. het woord bewust? Hij ontdeed het van alle overbodige franje, bracht het terug tot zijn naakte betekenis... en daar bleek zijn gehalte puur goud.

Nooit was hij tevreden. Steeds-weer veranderde hij, verbeterde, polijstte. ‘Ik geef je gemiddeld tien dagen voor een gedicht, dan pas is het rijp’, zei hij me. ‘Blijf vooral jezelf wantrouwen...’

Het klonk als een boutade, maar hij meende het diep-ernstig. Er was veel, dat als een boutade klonk in zijn mond, maar het was in feite een schild, waar hij zich achter verborg. Achter die verschansing keek hij en wachtte of je hem doorzag. En als hij begrip vermoedde, kon hij als een jongen verrast opzien en zich gewonnen geven.

Geen, die zo graag hielp in woord en daad. Soms leek het, of hij antwoordde op een innerlijke stem die hem drong, te diénen. Nooit deed men vergeefs een beroep op hem, noch op de mens, noch op de dichter, noch op de Wijze. Want Nijhoff was in diepste wezen een wétende. En dit niet alleen via het medium van zijn uitzonderlijk intellect. Hij verstond met het hart, zoals de kinderen doen, zij het, dat zijn ‘verstaan’ op een ander niveau lag. Het is ook niet te verwonderen, dat hij kinderen een zo grote liefde toedroeg, een liefde die samenging met een aan-verering-grenzende liefde voor zijn moeder. De gedichten die hij haar wijdde behoren tot de ontroerendste van zijn oeuvre.

Toch zou zijn gevoel nooit tot excessen leiden. Zijn ‘vorm’ was een volmaakt evenwicht tussen verstand en gevoel.

Neen, Martinus, het is onmogelijk een getuigenis te geven dat je recht zou doen. Zij, in wier leven je iets betekende zullen allen anders getuigen en elk getuigenis zal waar zijn.

[p. 324]

Je hebt het leed om het vernielende water niet behoeven te ondergaan. De soldaat die je was - en overtuigd was - zou hebben willen doén, helpen, lenigen. De mens en dichter, wiens hart het niet meer toeliet, had in groot verdriet om niet-meer-kunnen, machteloos moeten toezien.

Nu ben je wat jij noemde ‘Het derde land’ ingegaan en terugkomst is niet mogelijk. Je laatste rustplaats heb je bij de zee gekozen en zo is het goed. Want voor jou is het altijd-wisselend water het Thuis, dat aan je zoeken een einde heeft gemaakt.

...liet hij het water beven
en het werd uitgewist.

Zo zong je. Maar onuitwisbaar is, wat je ons van je zelf hebt willen geven.