De Gids. Jaargang 116

[p. 319]

L.J.M. Feber
Nijhoff als Hagenaar

Nijhoff's hart stond open voor het hart van Den Haag. Met ‘de pen op papier’ heeft hij van zijn Haagse Burgerzin getuigd, zijn liefde voor Den Haag verklaard, toen hij het hart van Den Haag prees als ‘het schoonste landschap, dat ergens ter wereld ooit in enige stad werd uitgevoerd’, het visioen van dit stadshart verbeeldde: ‘Ik zweeg en staarde over de vijver die in de zilveren bak onder het maanlicht rimpelde. Boven mij sloten de bomen de stilte dicht die op mijn woorden volgde. Aan de overkant weerspiegelden eeuwenoude gevels, kantelen en slottorentjes een silhouet van ons groot verleden midden in de stad.’

Deze liefdesverklaring is even bondig als direct, deze verbeelding even zakelijk als visionnair; beide zijn, geheel in Nijhoff's stijl, vrij van de smetten van overhevige bewoordingen, vrij ook van een uitbundig vertoon van gevoel. Ook hier raakt de grote dichter de gewoonste woorden, niet meer gewone woorden dan strikt noodzakelijk zijn, aan met zijn toverstaf en een der inderdaad schoonste landschappen ooit in een stad geschapen, zowel het wezen als het aspect daarvan, staat voor ogen - althans voor de ogen van hen, die ziende zijn.

In het licht van dit gezicht, van deze visie op zijn stad, begint zich het beeld af te tekenen van Nijhoff als Hagenaar. Daarbij sta voorop, dat een dusdanige karakteristiek van Nijhoff slechts één bepaald facet vermag te belichten van zijn universele geest, van zijn even diep als veelzijdig menszijn. Zijn oeuvre is daar, om te bewijzen, dat de mens en de dichter Nijhoff de Hagenaar Nijhoff te buiten en te boven gingen; deze verhouding tot Den Haag had hij gemeen met een andere grote Hagenaar, Couperus. Een analyse van Nijhoff als Hagenaar is des te moeilijker, omdat de Hagenaar een niet zo sprekend en gedefinieerd type is als bijvoorbeeld de Amsterdammer, de Rotterdammer, De Bossenaar. Daar komt bij, dat juist in deze tijd Den Haag en de Hagenaar aan het evolueren zijn. Onze goede stad ontwikkelt zich zichtbaar van de provinciestad, van het grootste dorp van Europa, dat zij was tot in een recent verleden toe, tot

[p. 320]

een werkstad, tot Nederlands centrum van landsbestuur, van overheidsen semi-overheidsdiensten, van grote particuliere instellingen, voor welke het permanent verblijf onder de vleugelen van de centrale overheid en haar vele organen blijkbaar aantrekkelijk is.

Couperus heeft de Hagenaar-van-nu evenmin kunnen voorzien als de werkstad Den Haag. Hij beschreef met groot meesterschap datgene wat zich als zijn gegeven stelde; hij schreef de Haagse romans van een verdwijnende soort, van een verblekende sfeer, van de Haagse pensioengenieters en rentetrekkers, van de laatste ronde van hun ten einde lopende levens, dit alles veelal gezien in de atmosfeer ener tanende aristocratie. Het merendeel van Couperus' Hagenaars loopt àf; zijn Haagse families zijn zichtbaar op hun retour. De enkele krachtfiguren, die hij ten tonele voert, maken in dit milieu door het spel der contrastwerking des te meer indruk. Over het Den Haag en de Hagenaars van Couperus ligt de morbide glans van het late najaar ener cultuur; zijn Den Haag was, voor zover menselijkerwijs te voorspellen viel, een vooruitzichtloos stadsgeval.

Wie zich toentertijd onder de indruk van dàt Den Haag en van Haagse dingen en mensen, die zo kennelijk voorbij gingen, aan een dergelijke sombere voorspelling had gewaagd, zou vandaag ervaren, dat hij bedrogen is uitgekomen. Binnen een tijdsbestek van enkele decennia zijn deze Haagse mensen en dingen geschiedenis geworden; zij zijn vrijwel uitgestorven en indien Couperus hen niet op zo meesterlijke wijze had vereeuwigd, zouden zij niet of nauwelijks in de herinnering voortleven.

Den Haag is als het ware herboren tot een tweede leven, tot een stad van werkers - sommigen zullen klagen, dat het een centrum, om niet te zeggen een haard van dirigisme en dirigenten is geworden, doch dit punt is hier niet aan de orde. Voor dit Den Haag ‘van nu en straks’ liep Nijhoff warm. Dit Den Haag stond zowel de dichter als de man van de daad, vooral van de cultuurdaad, zeer na. Fris en scherp van kijk op zijn stad-in-ontwikkeling heeft hij al jaren voor de tweede wereldoorlog het nieuwe Den Haag zien aankomen. Als dichter is hij van plan geweest daaraan een poëem te wijden, dat een tegenhanger zou vormen van Huygens' Zeestraat, een gedicht, waarin ongetwijfeld het gezicht van de Vijverberg, van 's lands centrum, zou zijn herrezen als een visioen van het kloppend hart van een in arbeid herrezen Nederland. Het is jammer, dat Nijhoff's conceptie niet tot verwezenlijking is gekomen, want hij was bij machte in het loven van Den Haag met Huygens samen te spelen, zijn goudeneeuwse voorzaat partij te geven op het stuk van even diepe als fijnzinnige, even hoofse als beheerste statie, van welhaast volmaakte vormgeving. Welk een

[p. 321]

duo is hier achterwege gebleven - een duo, want hoe zeer zouden deze twee zangstemmen hebben geharmonieerd, beide bezield door een edele liefde voor hun stad, de een geïnspireerd door de goudeneeuwse, de ander door de hedendaagse wil tot grootheid, tot hoogstrevende cultuur. Nijhoff was niet alleen een tot zichzelf ingekeerd, voor zich heen mijmerend dichter, doch daarnaast een man van de doeltreffende daad, die problemen van organisatie en bevordering van cultuur zeer concreet, om niet te zeggen nuchter vermocht te bezien. Deze nazaat van Martinus Nijhoff, die in Den Haag in 1853 de eerste steen legde voor de boekhandel en uitgeverij Nijhoff, zaten de zakelijkheid, de zin voor organisatie en overleg evenzeer in het bloed als de poëzie de dichter in de geest. Het was een voorrecht met hem te mogen samenwerken in sectoren van het Haagse culturele leven als de Jan-Campertstichting, het Anjerfonds, het Haags Cultureel Centrum. In de besturen dezer stichtingen liet hij zich kennen als een man van weinig woorden; maar deze woorden waren raak, troffen immer de kern van de zaak. Bij alle bondigheid waren zijn betogen àf. Met name bij dit soort werk in kleine kring leerde ik Nijhoff kennen als een goed mens, als een milde natuur; als het ging om het toekennen van prijzen of het verlenen van subsidies bepaalde hij zich er toe de candidaten of instellingen zijner keuze in het licht, in zijn altijd verhelderend licht te plaatsen, zonder de anderen af te tuigen. Critisch genoeg, onthield hij zich daarbij van iedere nodeloze discriminatie.

Het was bij gelegenheid van de prijsuitreiking vanwege de Jan Campertstichting, dat ik hem voor de laatste maal persoonlijk meemaakte. Dit jaarlijkse Haagse culturele gebeuren had ditmaal plaats in tegenwoordigheid van de confererende Vlaamse en Nederlandse letterkundigen. In dit gezelschap voelde Nijhoff zich kennelijk in zijn element. In alle hem eigen bescheidenheid vervulde hij de rol van prijsuitreiker als een vader te midden van zijn gezin, als een stamhoofd omringd door zijn clan. De min of meer officiële gelegenheid wist hij te ontdooien, zodat zij gelukkig onofficieel werd van hartelijke, wederkerige sympathie. Nijhoff kweet zich van zijn taak met een zwier en een distinctie, waardoor Den Haag zich moge onderscheiden tot in een verre toekomst - wars dus van een geaffecteerdheid, die, naar men zegt, niet vreemd was aan het Haagse type, eer onze stad een werkstad werd.

Nijhoff's laatste Haagse dag is voor hem èn voor Den Haag een van de beste dagen van zijn openbare leven geweest.