De Gids. Jaargang 116

[p. 316]

Theun de Vries
Met Nijhoff in Florence

Nijhoff, in wie ik reeds als schooljongen de dichter vereerde, leerde ik pas persoonlijk kennen in het tweede oorlogsjaar, toen de kwestie van de Kultuurkamer de Nederlandse kunstenaars tot eensgezind overleg dreef. Hij fascineerde mij, zoals hij waarschijnlijk voor en na tientallen mensen moet hebben betoverd, of - al naar het viel - met zijn gesloten, bondig optreden op een afstand gehouden. Achter die bondigheid ried en wist men een veelzijdig karakter, weetgierige aandacht voor het leven en vele ‘diepe gronden’, waarvan sommige plotseling in een scherts, opmerking of handelwijze werden geopenbaard.

De goede verstandhouding tussen Nijhoff en mij strekte zich ook na de oorlog tot mijn gezin uit; hij interesseerde zich steeds voor onze wederwaardigheden met hulp en vriendschap. Toen ik in het najaar 1949 genas van een lange ziekte, namen hij en zijn vrouw mij mee naar Florence, om het beterschapsproces door een verblijf in andere omgeving te bespoedigen.

Het waren merkwaardige dagen, die Pom, Georgette en ik in de roemruchte stad aan de Arno doorbrachten. Pom kende Florence door en door; hij had er in zijn jeugdjaren gewoond en gewerkt; vele van zijn vermaarde ‘Gedachten op Dinsdag’ werden hier geboren. Er was in Nijhoff dat stille, gloeiende en intense enthousiasme om mij in de kortst mogelijke tijd zo veel mogelijk bij te brengen en mij aldus, door de aanraking met een der grote centra van de Italiaanse renaissance, dat ik alleen door lectuur kende, van de mij drukkende depressie te bevrijden. Hij had daarom bij de ciceronendienst, die hij Georgette en mij onvermoeibaar bewees, dat uiterlijk over zich van een vreedzame samenzweerder, die dol veel plezier heeft, omdat hij zijn list ziet gelukken. Want ik kan hier meteen zeggen, dat hij volkomen in zijn opzet is geslaagd: ik heb zelden in mijn leven een tijd gekend, die zo los was van beslommeringen, en zelden zulke toegewijde reisgenoten als Pom en Georgette, uit wie de bewuste vreugde om al onze ontdekkingen en belevenissen naar buiten sprankelde.

[p. 317]

Bij alles, wat wij ondernamen - over beboste heuvels wandelen en uitzien over Toscane, het bewonderen van kunstwerken, kloostergangen, paleizen en parken, het eten in de stad onder een met wingerd begroeide galerij, of het drinken van een rustige avondwijn op het marktpleintje van Fiesole, waar we logeerden - bleef, niet in 't minst ook door Georgette's monterheid en invallen, de opgetogen eensgezindheid tussen ons bestaan. Wij hebben geloof ik over alles gepraat, waarover men in een periode van meerdere of mindere intimiteit kan spreken, maar behalve die vreugde in zwerven en kijken en gesprekken, blijft mij vooral bij de herinnering aan een bijzondere trek van Nijhoff: waar wij kwamen, waar wij rondkeken, hij sprak over Italië, over Giotto en Michelangelo, hij leidde ons door Dom, Palazzo Vecchio en de tuinen der Medicis met een trots, alsof alles hem persoonlijk toebehoorde, en alsof hij het tegelijk met de nederigheid van vriendschap en liefde aan onze voeten legde. - Hoe vaak heb ik niet, als wij 's ochtends Fiesole verlieten, om naar Florence te gaan, de klassieke woorden uit Nijhoff's mond gehoord: - We zullen hem weer eens verwonderd laten staan! - Maar het leek me vaak, dat hij niet minder verwonderd was dan wij, wanneer hij ons ergens naar toe had gebracht, bij het herkennen van de artistieke en menselijke grootheid, die daar in kunstwerk of architectuur voor ons lag. En hoe kon hij ons aankijken, verrukt en tot in het hart geraakt om een beeldje, een altaarstuk, een gezicht op een fresco, om met jongensachtige glimlach te zeggen: - Is het niet prachtig, is het niet fantastisch...? - Nooit was in die vraag het bewustzijn afwezig, dat hij, zoon van Nederland en van de XXe eeuw, op een of andere wijze innig betrokken was in de pracht en volheid van dat florentijnse verleden. Hij beleefde de continuïteit en samenhang der beschaving met heel zijn geest en gevoel.

Eén ding was er, dat Nijhoff, althans toen, leek voorbij te lopen: de tegenstellingen, waaraan Italië rijk was. Tegenover de adembenemende renaissance-wereld: donkere, morsige volksbuurten, waar kinderen barrevoets in afval speelden, waar de trapgaten walmden en felle politieke leuzen op de muren stonden gekrast... Tweezijdigheid allerwege! Want ook het italiaanse landschap, zo fluwelig en donker van naaldhout en cypressen, zilverbleek van olijven, blauw van hemel, een landschap van warme humusgrond en zegenende zon, kon niet doen vergeten, dat naast die zegen een barre sociale ellende bestond. Wilde Nijhoff dat toen niet weten... of wilde hij niet, dat ik mij in die tegenstelling verbijten zou, en zodoende mijn beterschap in gevaar brengen? Ik weet b.v., dat Nijhoff bij een andere gelegenheid zelf uit de vecchia città van Napels is weggevlucht

[p. 318]

met diepe ontsteltenis en verontwaardiging over de erbarmelijke misère der volksklasse... Er leefde in hem actief sociaal medelijden, zelfs waar dit vaak beperkt bleef tot de ‘diepe gronden’ van zijn poëzie. En nooit vergeet ik de curieuze blik van ironie, waarmee Nijhoff, toen wij naar Milaan terugspoorden, het groepje italiaanse rijkaards bestudeerde, die tegenover ons in de coupé zaten en door kleding, manieren en spreektrant een krampachtige nabootsing leverden van millionnairs uit Detroit... In die ene blik, die hij hun gunde, openbaarde zich een wereld van geestelijke afstand en critisch intellect.

Ik heb Pom Nijhoff na die italiaanse herfst van 1949 nog vele malen gezien en gesproken, maar nooit als in die zonnige dagen heb ik zijn geest, zijn karakter in zo grote veelzijdigheid, beweeglijkheid en genieting zien spelen.