De Gids. Jaargang 116

[p. 313]

C.J. Kelk
M. Nijhoff buiten de literatuur

Een opschrift als dit lijkt veel op een gezochte ongerijmdheid, immers Nijhoff buiten de literatuur is niet denkbaar. Nijhoff was op en top literatuur, een personificatie van de dichter, van de lettré, in die mate, dat men er zich altijd enigszins over verwonderen moest als hij het, in woord of geschrift, had over autorijden of spiegeleieren bakken.

Toch bezat Nijhoff een heel merkwaardige kant van bereidwilligheid tot dienen in de eenvoudigste zaken des levens, zoals de Voorzitter van de Vereniging van Letterkundigen op de laatste vergadering in Maart, hem gedenkend, zich herinnerde hem te hebben bezig gezien als organisator van het verblijf van verscheidene jongere collega's in Brussel. Hoe hij zich daaraan dan helemaal wist te geven en geen moeite hem te veel was, hoe hij draafde en deed om het iedereen zo goed mogelijk naar de zin te maken; van de spoorkaartjes af tot de hotelkamers toe, niets ontging aan zijn aandacht. Nico Donkersloot gebruikte toen het karakteristieke woord soldatesk.

Natuurlijk belandt men, die gesteldheid ontledend, onwillekeurig weer bij de literatuur en wie van ons denkt dan niet aan gedichten als:

De keien zijn zoo puntig op de straten:
Blonde soldaten doen je voeten pijn,
Smoor je verdriet in een naief refrein:
‘Marie, Marie, ik moet je gaan verlaten!’

Of aan zoveel andere, waarin het eenvoudige leven geprezen wordt, aanvaard althans met een overgave als nog maar weinig intellectuelen van tegenwoordig kennen of durven bekennen.

Maar daar nader op in te gaan is de bedoeling niet van deze schuchtere poging tot onderzoek naar een buiten-literair element in de persoon Nijhoff, die ons verlaten heeft. Wie daarnaar zoekt, kan niet anders dan denken aan zijn verbondenheid met het huis Martinus Nijhoff te 's-Gravenhage, zijn bakermat. Men weet het: Martinus, de zoon van een

[p. 314]

Arnhems boekverkoper, archivaris en historicus Isaac Anne Nijhoff, vestigde zich, na zijn leerjaren in het vak, een eeuw geleden in Den Haag als uitgever en boekverkoper. Hij ziet zijn zaak groeien en groeien. Zijn zoon Wouter weet naderhand het bedrijf op te voeren tot een instelling van wereldnaam. Maar zulke eigenschappen kan men niet simpelweg kenschetsen met woorden als vakbekwaamheid en werkkracht. Daarin schuilt ook wel degelijk een factor van dienend vermogen: in de hiërarchie van een dergelijke zaak tekent zich een lijn af. Zulk een ontwikkeling vormt op zich zelf een leerschool voor allen die erbij betrokken zijn. M. Nijhoff, Wouters zoon, doorliep dus van huis uit reeds de leerschool van het boek. Hij zou daarmee levenslang verbonden blijven.

Wel is het waar, dat de jonge Martinus voor de geregelde arbeid op gezette uren, zoals die in een zaak noodwendig zijn, niet de eigenschappen bezat. Toch had hij voor één afdeling bijzondere belangstelling en wel voor het uitgebreide antiquariaat. Geen wonder, als men zijn afstamming in aanmerking neemt, dat hij voor het zeldzame boek een ‘fijne neus’ had, gelijk hij ook voor het literair curiosum speciale genegenheid aan de dag legde.

Dit alles is onze letterkunde ten goede gekomen en heeft zich ook gemanifesteerd in het bijzondere vermogen van Nijhoff om jongeren, die zijn belangstelling hadden gewekt, met raad en daad bij te staan.

Maar om nog even bij het ‘huis Nijhoff’ te blijven. Niet lang geleden vond de ere-promotie in de letteren plaats aan de Amsterdamse Universiteit van Mejuffrouw M.E. Kronenburg, een erkenning van haar verdiensten als beschrijfster van de oudste gedrukte Nederlandse uitgaven. Het standaardwerk Nederlandse Bibliographie van 1500-1540, van de hand van Wouter Nijhoff en M.E. Kronenburg verscheen in twee delen, 1919-1942. In de jaren 1926-1935 was het grote werk l'Art typografique dans les Pays Bas in drie delen verschenen. M. Nijhoff was bij die promotie aanwezig, omdat hij dit eredoctoraat ongetwijfeld gevoelde als een onderscheiding, welke evenzeer zijn vader gold, die in 1947 was overleden.

Zeer kort voor zijn onverwachte dood heeft M. Nijhoff in een rede, die men in het tijdschrift Maatstaf aantreft, zijn familie en het verzameld personeel van Martinus Nijhoff N.V. in het vaderhuis te 's-Gravenhage toegesproken, ter ere van het eeuwfeest van de firma. Hij deed dat niet uit hoofde van een functie, simpelweg als Nijhoff, een uit de dynastie. Hij heeft dit gedaan op de wijze zoals hij alleen dat kon, alles terugbrengend tot het eenvoudige, maar toch ook niets vergetend en ieder ding de plaats gevend die het toekwam.

[p. 315]

Hij is, dit mag men niet uit het oog verliezen, van zijn allereerste optreden in de letterkunde, tot aan zijn allerlaatste daad ten opzichte van ‘het huis’, nooit alleen maar de dichter Nijhoff geweest. Hij is daarenboven altijd geweest een lid van de Nijhoff-dynastie in dienst van het boek.

Misschien kan men uit dien hoofde ook verklaren zijn overigens bizar schijnende plichtsgevoel als soldaat in de mobilisatie van 1914-18, als officier in de oorlog van 1940, zijn goede diensten tijdens de bezetting, zijn adviseurschap van de Regering sinds de bevrijding; zijn begrip kortom voor de waarde van samenhang, organisatie, in zekere zin ook tucht, die zijn overige, persoonlijke, vrijheidlievende eigenschappen schenen te wederspreken. Want niet het militarisme had zijn genegenheid, in tegendeel, hij sprak zich meermalen duidelijk uit ten bate van de vrede, maar voor de georganiseerde samenhang van de mensen in een door bestwil geleid verband, heeft hij altoos verantwoordelijkheden op zich willen nemen, waarvoor de individualist in hem wellicht zou zijn teruggedeinsd. Vandaar dat men hem uit deze verbondenheid met zijn geslacht m.i. nooit geheel losdenken kan.

Nijhoff tot mentor te hebben, betekende voor ieder veel, of het een beginnend uitgever was of een jong literator of een leerling wellicht, of zo maar iemand die zijn hulp had ingeroepen. Want helpen deed hij op zijn wijze en met zijn geamuseerde glimlach graag en bevruchtend, mede uit een volkomen gerechtvaardigd besef, bezitter te zijn van traditionele waarden, begiftigd te zijn met grote kennis, uitzonderlijke gaven, autoriteit en macht.

Ik behoef niet te verzekeren, dat in dit korte woord opzettelijk, de mens, de dichter, de letterkundige in vriendschap en bewondering te beschouwen, aan anderen hier vertegenwoordigd overgelaten werd, alleen om deze reden: een aspect van zijn figuur een ogenblik in het licht te stellen, dat anders wellicht te veel veronachtzaamd zou zijn geworden. Het zou niet in de geest van Nijhoff zijn, zo dit ware geschied. Wij zijn aan zijn onvergankelijke nagedachtenis verplicht ook hieraan, beknopt en zakelijk, aandacht te schenken.