De Gids. Jaargang 116

[p. 308]

Emmy van Lokhorst
De taal, zijn instrument

Gij fluit met uw mond en niet met een fluit. Maar hebt ge er enig idee van, welk een vrijheid en macht ons een instrument verleent? De mond zingt slechts waar het hart vol van is, maar iedere fluit is een toverfluit en zingt het ledige hart van andere mensen vol.

Medegevoel is geen morele plicht, het is een aangeboren hartstocht en vindt zijn oorzaak in de aantrekking die magnetisch alle vlees verbindt. Ten bate van jezelf, ontwikkel die hartstocht, maak je hem bewust, en denk en leef in andermans gevoel. Zo alleen kom je van jezelf vrij, dat is het doel. Als dit te langzaam gaat, houd dan een dagboek bij, en schrijf, iedere keer dat het je weer overkomt naar je eigen gevoel te luisteren, neer wat je invalt en dat dan met zoveel mogelijk durf, overdrijving, literaire wellust en zelfbeklag. Wanneer je echter de versvorm opneemt: alleen het gevoel van anderen.

Wees voorzichtig, of uw stem schroeit door; wees uiterst voorzichtig, of ge verliest de gehele wereld en wat zij waard is, om in de eerste tijd van uw eigen ontroeringen verzen te maken. Heb dat er niet voor over. Wacht tot ge vrij zult zijn, wacht tot ge een vreemdeling voor uzelf zijt geworden, tot gij als het ware een dubbel leven gaat voeren. Er komt voor ieder een tijd dat een mens zichzelf ziet wegwandelen uit zijn eigen leven. Maar dat moment komt voor velen pas laat, laat in het leven, als het reeds tegen het einde loopt.

Dit schreef hij korte tijd na een verblijf in Parijs, waar hij onder meer had gewerkt aan een vertaling van Paludes. Naar aanleiding hiervan had hij Gide, die hij niet kende, geschreven maar geen antwoord ontvangen. Op een ochtend toen hij zich in zijn hotelkamer in de buurt van het Panthéon stond te scheren en aandachtig in de spiegel tuurde werd er op de deur getikt en Gide kwam binnen.

Zij hebben toen lang gepraat, over Paludes, over La Porte Etroite en over Les Nourritures Terrestres. Bij de hierboven aangehaalde regels zou men kunnen denken aan Gide's vermaningen aan Nathanaël. Zoals Gide in Les

[p. 309]

Nourritures Terrestres in een zelfverdubbeling zich richt tot de imaginaire figuur Nathanaël, zo heeft de schrijver van De Pen op Papier zich laten vermanen door de Rattenvanger van Hameln, die hij zelf is, want een schrijver is in zijn werk eigen antagonist of protagonist. Verder gaat de vergelijking niet. Waar Gide zich verliest in lyrische verrukkingen, daar vindt men (in tegenstelling ook met het prozageschrift van de dichter A. Roland Holst De Afspraak, dat nog eerder met het hymnische karakter van Les Nourritures Terrestres enige affiniteit vertoont) in De Pen op Papier geheel andere elementen.

Want hoe direct, hoe concreet is het gesprek dat de schrijver met de figuur uit het sprookje voert. Zij zitten in het maanlicht samen op een bankje op de Vijverberg en Nijhoff vertelt van het gedicht, waaraan hij al lang bezig is, het gedicht dat een tegenhanger moet worden van Huygens' ‘Voorhout’, een lang gedicht, waaruit hij de strofe kiest:

Geen enkele stad ter wereld, weet ik, heeft
Iets schoners dan wat dit wijd vierkant geeft:
Praag noch Parijs - neen, in geen enkele plaats
Wandelt men van 't Tournooiveld naar de Plaats.

De Rattenvanger knikt glimlachend en zij praten er als twee vrienden over. Maar later, wanneer de magiër hem ‘langs de kortste weg’ thuis brengt, blijkt de gewone werkelijkheid vol mysterie te zijn.

Zij staan voor het moderne theehuis op de Plaats naast de Gevangen Poort en de Rattenvanger reikt hem de hand ten afscheid. De schrijver ziet het klinkerpaadje tussen het slordige droge gras van zijn tuintje in de buitenwijk waar hij woont en herkent zijn groengeverfde voordeur. Hij haalt zijn huissleutel tevoorschijn, opent de deur van het theehuis en begint de wenteltrap van het torentje naast de Gevangen Poort te beklimmen tot hij op het portaal van zijn bovenhuis staat en zijn werkkamer binnengaat. De hierna volgende bladzijden behoren tot de toverachtigste die ooit in onze taal zijn geschreven.

De Pen op Papier is een autobiografie in sprookjesvorm, men vindt er vrijwel alle componenten van zijn wezen in terug, de pionier van nieuwe gevoelens, de seismograaf, werktuig van hetgeen hij met fysiek genot optekent, de metafysicus en de realist, de fantast en de meticuleus werkende vakman, en de weerloos-tedere in de verbondenheid met wie hem boven alles dierbaar zijn.

Speels en streng is zijn toon; hij speelt vanuit een innerlijke tucht, een behoefte aan orde en evenwicht. Zijn grondterrein bestaat uit dualismen:

[p. 310]

drang tot de eenvoudigste helderheid èn ingeboren behoefte aan technische berekening, bijna mathematische logica èn mystiek, het lyrische van bedwongen tranen èn de opvlucht tot epische visie, - en deze uitersten zijn onnaspeurlijk in elkander gegroeid, zodat zij geen contrastwerking geven maar een licht, van twee polen komend en samenvallend tot een equatoriale schijn, waarin men zowel het ijskoude Noorderlicht herkent van een zelfgewilde en tevens onontkoombare eenzaamheid, als de heftige haast van een tropisch koortsig jagen.

Hij perfectionneert zijn techniek door langdurig overdachte herschepping van bestaande uitdrukkingsmogelijkheden. Om tot deze perfectie te geraken zijn een mate van precisie, een feilloos vermogen om te kiezen nodig, die een geheel leven van hartstochtelijk toegewijde arbeid eisen.

De eenvoud van expressie die zijn figuur het ‘einmalige’ verleent, is ontstaan uit de veelzijdigheid van zijn fantasie, waarbij hij als wachter de zelfdiscipline stelt, die hij opdraagt voordurend het niet-eigene weg te slijpen. Zijn werk is volstrekt oorspronkelijk.

Zijn eenvoud, zo verrassend tegengesteld aan zijn gecompliceerde wezen, is, ondanks het raffinement waarmee deze tot stand kwam, zijn natuurlijke wijze van zeggen. Door dat eenvoudige, soms gemeenzame of huiselijke, zijn de vertalingen van zijn hand zo ongewoon treffend, de toch bijna woordelijk gevolgde tekst is vaak in de vertaling expressiever dan in het oorspronkelijk.

Hij bezit een sterk dramatisch instinct. Van Pierrot aan de Lantaarn en De Vliegende Hollander gaat zijn weg naar de lekespelen van Het Heilige Hout, waarvoor hij heeft teruggegrepen naar Euripides. Voor Awater, geschoeid op het Chanson de Roland, greep hij terug naar ‘een zo oude traditie, dat zij onbewust is geworden’, voor Het Uur U naar de huidige omgangstaal. In de Opdracht van Het Heilige Hout schrijft hij: ‘Ik geloof, dat in ons tijdperk, waarin de eeuw van het individualisme overgaat in die van de collectiviteit, geen groter moeilijkheid voor de schrijver bestaat dan de vorm zelf van zijn taal. Uit drang naar universaliteit zou men Latijn, zou men nog liever geheel taalloos willen schrijven, de traditionele vorm is evenzeer verraderlijk geworden als de spontane ontlading.’

Deze overweging ligt ver, vele, vele jaren ver van hetgeen hij in Gedachten op Dinsdag zegt:

‘Schrijvend begint men te schrijven. De zaak is, een zin zichzelf te laten voltooien, vertrouwende dat de taal, ons overgeleverd door gans een volk, gaat vibreren als een natuur binnen onze gevoeligheid en dieper dingen loswerkt dan ons verstand ooit kan opbrengen... De schrijver, zonder

[p. 311]

zijn taal als zijn betrouwbaar werktuig, was, met al zijn stemmingen en belovende verbeeldingen, gelijk aan een dwazen timmerman, die hout ziet en van schepen droomt, maar die geen hamer te hanteren vermag.

De werkelijkheid te verwerken, en haar werkelijkheid te laten, ziehier het doel van kunst. Voor een schrijver betekent een werktuig een persoonlijke taal te hebben...’

Waar men zijn werk opslaat, wordt men gegrepen door zijn heldere intelligentie. Ook in zijn abstracte verzen heeft hij een stuwkracht, een concrete verbeelding, die het meest aardse, het meest ‘menselijke’, verenigt met het visionnaire. Zijn verscheidenheid van vormen, - Het Uur U en Florentijns Jongensportret, Het Kind en Ik en Het Lied der Dwaze Bijen, Satyr en Christofoor en De Twee Nablijvers, - getuigt van een rijkdom aan ideeën, van een verstechniek, van een meesterschap, die in onze taal tot de kostbaarste hoogtepunten behoren.

Er is een tijd geweest, dat hij zei: er zijn geen verzen, alleen vormen. En ook: er zijn geen mensen, alleen verhoudingen. Later zei hij: met een gedicht wordt iets dicht gemaakt, door een beeld, door de gedachte of door de klank. En: een gedicht is een mededeling, waarvan de woorden op zichzelf betekenis hebben (...mijn woorden zingen zich los van hun betekenissen). Zijn geest werkt rusteloos, construerend, schiftend, scherpcritisch; aanhoudend zoekt hij de keuze uit verschillende varianten, bij elke herdruk vinden wijzigingen plaats, soms van ingrijpende aard, na uiterst diepgaand zelfonderzoek.

Na-gedachtenis...

Plotseling is zijn leven beëindigd. Zijn werk, opeens afgesloten, gaat nu de geschiedenis in.

Toen ik eens in een vacantie op doorreis naar Florence een paar dagen in Nice bleef, zag ik hem in zijn Fordje voorbij rijden.

‘Ga mee naar Monte Carlo, ik ga de Bank laten springen’, riep hij uitgelaten.

De zon scheen warm en stralend en wij hadden uitbundig plezier om zijn ‘systeem’ dat hem beslist schatrijk zou maken. Ik had een foto-toestel bij me en zei: ‘Pom, kijk nu eens ernstig’, en maakte een kiekje van hem. Hoe lang is dat ogenblik geleden. Nog zie ik hem staan in dat bad van licht, waarvoor hij zijn ogen dichtkneep. Als ik toen had geweten: dit kiekje wordt later afgedrukt in een herdenkingsnummer van de Gids, omdat jij, Pom, die daar nu staat te lachen, dan dood zal zijn... als ik dat toen had geweten, toen wij zorgeloos naar Monte Carlo reden...

[p. 312]

Wij zullen hem niet meer horen lachen met dat zachte intense plezier, dat zo aanstekelijk was. De hand, die zijn betoog kracht bijzette met dat karakteristieke horizontale gebaar aan de uitgestrekte arm, zullen wij niet meer zien bewegen. Zijn stem, indringend van ernst, zal niet meer gehoord worden. Van zijn ‘eeuwige veranderzucht’ zullen wij geen nieuwe bewijzen krijgen. Zijn tekst is nu voor altijd definitief.

Ik kon, noch wilde ik, melden u sindsdien
hetgeen ik thans u te verstaan gebied:
niet hopen mij op aarde ooit weer te zien

[p. *10]

Parijs, 1938

Den Haag, 1946
(Foto's Wouter S. Nijhoff)

[p. *11]

Spreeuwenlaan 33, Den Haag (1926)

Kleine Kazernestraat 1, Den Haag, waar hij van 1944 tot aan zijn dood heeft gewoond
(Foto Wouter S. Nijhoff)