De Gids. Jaargang 116

[p. 305]

H.J. Reinink
Nijhoff als ambtenaar

Talrijk waren in de bezettingstijd de plannen om na de bevrijding zich niet te vergenoegen met een herstel van de vooroorlogse samenleving, maar om deze te vernieuwen en te verbeteren. Een dezer plannen beoogde aan de kunsten en wetenschappen de plaats te geven, welke haar zolang door het vooroorlogse Nederlands was onthouden. Men zag deze opbouw mede als een taak van het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen. Een hele groep was nog gedurende de bezetting gevormd en stond, in overleg met de ‘Vertrouwensmannen’ klaar om zijn aandeel in het werk op zich te nemen.

Kort nadat het werk ter hand genomen was, bleek dat in de nieuwe opzet onvoldoende aandacht besteed dreigde te worden aan de Nederlandse letterkunde. Deze tekortkoming werd goedgemaakt door de aanstelling van een nieuwe regeringsadviseur, die een belangrijk gedeelte van zijn tijd aan de belangen van de Nederlandse letterkunde zou kunnen geven.

Het was Mr M. Nijhoff, die bereid gevonden werd deze taak op zich te nemen. Met hem deed een nieuw element zijn intrede in de afdeling Kunsten van het ministerie. Immers, de andere ambtenaren en adviseurs waren vakdeskundigen, dilettanten en amateurs in de beste zin van het woord. Maar Nijhoff was zelf een begenadigd kunstenaar, die door de anderen, allen van zijn generatie, werd bewonderd als degeen, die haar een eigen geluid en eigen stem had weten te geven. Hoe zou de kunstenaar Nijhoff zijn weg vinden in het administratieve labyrinth, wat zou zijn reactie zijn op de banden, welke het dienen van de overheid, ja het vervullen van iedere betrekking, de ambtenaar aanlegt? De ongewisheid van het antwoord op deze vraag hield een zeker risico in voor degenen, die Nijhoff voor deze functie voordroegen.

Maar het risico was te verwaarlozen tegenover de grote hoedanigheden die Nijhoff in zijn nieuwe functie meebracht. Het contact tussen de Nederlandse letterkundigen is sterk en levend en als een bezit hebben zij de traditie, dat enkelen onder hen als leiders en voorgangers door de anderen

[p. 306]

worden erkend. Nijhoff was na de dood van Boutens één van deze voorgangers, met onbetwist gezag. Als nieuwe regeringsadviseur voor de letterkunde bracht hij het aanzien, het vertrouwen en de autoriteit mede, waarvan anderen zich eerst, zo ooit, na lange tijd het bezit kunnen verwerven.

Hoe zou het echter de kunstenaar op de ambtelijke weg vergaan, terwijl de intellectueel daarop al zoveel moeilijkheden kan ontmoeten?

‘Trachten wij ons eerst in de positie van de intellectueel als ambtenaar in te denken. Zijn taak is die van het geven van voorlichting en advies voor een beleid, dat door anderen wordt vastgesteld. Hij geeft een analyse van de constellatie, waarop het beleid betrekking heeft, soms tevens een prognose van de te verwachten ontwikkeling. Hij analyseert en interpreteert de hem gegeven doelstelling. Hij geeft de middelen aan, welke nodig zijn om het gestelde doel te realiseren, onderzoekt de nevenwerkingen, welke van die middelen kunnen uitgaan en toetst, na toepassing dier middelen, de uitkomsten van het gevoerde beleid. Maar, nogmaals, dit beleid zelf, de keuze van doel en middelen, wordt niet door hem bepaald. De politiek wordt door de hogere leiding gevoerd, deels op grond van wetenschappelijke adviezen, welke haar zijn voorgelegd, deels op grond van buitenwetenschappelijke overwegingen. Ik herinner mij de veelzeggende uitspraak van een oude, ervaren ambtenaar, die mij steeds voor ogen hield: “Een ambtenaar bestaat niet. Er is alleen maar een Minister”.’¹

Niemand, die Nijhoff tijdens zijn adviseurschap heeft gekend, zal verklaren, dat hij in deze positie geleden heeft. Ik zelf had veeleer het gevoel, dat van deze uitzonderlijke mens met zijn vele facetten één der mogelijkheden pas in vervulling ging in de eigenaardige sfeer van gezag en discipline, die ook een der kenmerken van het ambtelijke is, al bestaat zelden de noodzaak het tot uitdrukking te brengen. Er was in Nijhoff een trek, die gesteld was op gezag, zowel naar boven als naar beneden. Het was deze trek, die hem met zo grote voldoening deed spreken over de tijd, toen hij als reserve-officier in de mobilisatie en in de oorlogsdagen diende. Voor Nijhoff, die gedurende zo lange perioden van zijn leven in alle betekenissen van het woord volledig vrij in zijn bewegingen was geweest, schijnt in de gebondenheid van zijn regeringsadviseurschap een nieuwe mogelijkheid tot ontplooiing gelegen te hebben.

1 Overgenomen uit: Prae-adviezen voor het Congres over de sociale positie van de werkers in de intellectuele beroepen, 14 Maart 1953. Prae-advies van Dr Ph.J. Idenburg blz. 61.

[p. 307]

Het belangrijke werk, dat hij heeft verricht in de moeilijke tijd vlak na de bevrijding, wil ik niet in bijzonderheden beschrijven. Immers, de omstandigheden waarin hij zich toen van zijn taak kwijten moest, kunnen wij ons thans amper voorstellen; slechts met moeite kunnen wij ons nog indenken hoe belangrijk het toen was huisvesting of schrijfmachines te vinden voor letterkundigen en hoeveel hogere wiskunde en onpartijdigheid er aan te pas kwam, om de kleine hoeveelheden papier rechtvaardig over de velerlei categorieën van kranten, tijdschriften en boeken te verdelen.

Laat ik hier slechts in herinnering brengen het grote aandeel dat hij had in de voorbereiding van de 300-ste herdenking van de sterfdag van P.C. Hooft, van de Hooft-uitgave en van de P.C. Hooftprijs; en dan zijn werk in de Nederlands-Belgische commissie voor de samenstelling van een woordenlijst, waarin hij met Teirlinck de letterkunde vertegenwoordigde. Hoe heeft hij zich ingespannen - zonder deze wens vervuld te zien - voor het tot stand komen van een Nederlands Huis der Letterkunde. Wanneer op het ogenblik opnieuw plannen in bespreking zijn om te geraken tot de oprichting van een letterkundig museum, dan is dat stellig mede het geval, omdat de weg daartoe door hem werd gewezen en gebaand.

Verandering in de politieke leiding van het ministerie, Professor van der Leeuw ging heen, had tevens ingrijpende gevolgen voor het administratieve apparaat. Het directoraat-generaal voor Kunsten en Wetenschappen werd opgeheven, de regeringsadviseurs voor Toneel, Muziek en Letterkunde verdwenen en zo verliet dus ook Nijhoff het ministerie. Het lag niet in zijn aard te wrokken over het onvermijdelijke. Ook naderhand bleef hij, wanneer hem dat gevraagd werd, het ministerie dienen met zijn kostbare raad, die wij thans nog bijna dagelijks missen.