De Gids. Jaargang 116

[p. 246]

W. Gs. Hellinga
Nijhoff Philologus

Wie zich al lezende rekenschap geeft van wat er staat en waarom iets er staat en waarom het er kan staan, zal wel niet twijfelen aan de grote belezenheid waardoor de causeur Nijhoff zelfs de kortste Dinsdag-notitie tot een gedachte wist te maken die altijd ergens verder reikt dan het toevallig gestelde doel. Een andere zaak echter is het, wat men moet denken van de eruditie die na zoveel lezen beklijfde. Waarom - aldus de aandachtige lezer - sprak Nijhoff van ‘schriftgeleerden als Cobet’ toen hij philologen verweet dat zij het Latijn oneindige afbreuk deden door de studie te bepalen tot de klassieken? Men kan zich de ironische glimlach voorstellen van de super-schoolmeester, die, het gelijk van de boutade wellicht erkennend, zich toch afvraagt waarom in dit verband nu juist een graecus werd genoemd. Daartegenover ontplooit zich dan echter die andere glimlach - mengeling van zelfspot en berusting - waarmee de dichter Nijhoff het vele dat de philoloog in hem bijeengelezen had, weer prijs gaf, omdat hij, met een variant op een thema van Nietzsche's Bentley, tot zich zelf kon zeggen: Wenn ich nun mehr vergessen hatte, als du je wusstest?

Het phenomeen Nijhoff Philologus ligt hierin voor ons. Als litteratorkriticus - met Verwey, Van Eyck, Vestdijk, onder de zeer weinigen - vol zeldzame rijkdom: Omdat hij Dante, Vondel, de Reynaert, Shakespeare, Sinte Brandaen en die vele vele andere namen uit de essay's zijner collega's inderdaad gelezen had, tussen Boutens en Marsman, Van de Woestijne en Herman van den Bergh. En omdat hij de cultuur van heden en verleden niet alleen bezat in aanleg en als mogelijkheid, maar juist als zeer reële verworvenheid door lezen dat meer dan lezen was. In het resultaat van zijn werk stond hij echter ook tegenover de zeer weinigen: Omdat hij vanuit zijn kennis en ervaring anders handelde dan de anderen en moeiteloos, ja zorgeloos leek om te gaan met een bezit dat hem niet verleidde tot demonstratie of registratie, noch tot die andere vorm van zelfbevestiging, die argumentatie heet.

[p. 247]

Geen wonder dat uit zulk een dubbelaspect herhaaldelijk misverstand ontstond. Door wrevel: bij de mede-kriticus die dit bezit herkende, het heimelijk benijdde, en het Nijhoff moeilijk vergaf dat deze wegschonk wat een ander gretig op een beleggingsrekening zou willen boeken. Door onkunde: bij de kleine lettré, die de vermeende klingklang van namen als Leopardi, Desportes, Théophile, in zijn schrijfsels graag overnam, omdat hij de klank van Nijhoffs klinkende munt in diens zogenaamd speels proza niet kon bepalen. Door de vakkundigheid der philologen, ja juist ook door de vakkundigheid, die te gemakkelijk een tekort aan methode, aan techniek, aan verantwoordelijkheid tegenover de bekende feiten - het ‘materiaal’ - en aan ernst in de bewijsvoering kon aantonen als de dichter Nijhoff blijkbaar het woord gaf aan de drs. neerlandicus.

Nijhoff heeft dit zeer goed geweten. Hij heeft er zijn plezier in gehad, en van tijd tot tijd gaf hij het misverstand nog een klein zetje. Hij hielp het soms op weg, met dat satyrlachje dat hem plotseling zo intens op zijn vader kon doen lijken; met die misleidende ondeelbaarheid van ernst en spel, welke hem van een vergadering der Leidse Maatschappij naar een spellingscommissie kon voeren, - om te eindigen met twee drie vrienden en, over de rand van het glas, een paar prachtige anecdotes, die soms wreed maar niet boosaardig, en die zelden waar en altijd juist waren. Gesteld dat hij niet eindigde met een doordringend debat over een consequente spelling, die op het laatste moment lachend cadeau werd gedaan aan de phonologie; of met een lucide theorie over het ontstaan van het middelnederlandse drie-heffingenvers, - één der vele themata van zijn geliefkoosd spel met de dissertatie, waarvan hij de bouwstenen na zijn vertrek in een kamer kon achterlaten als blokken van een kind dat uit de ernst van zijn spel een zomertuin is ingelopen. Nijhoff, die ook de firmant Martinus Nijhoff had kunnen worden, was ergens op weg naar de volmaakte vakgeleerde van wie eenmaal Barthold Georg Niebuhr droomde in zijn Brief an einen jungen Philologen. Nijhoff werd het een noch het ander. Gelukkig.

En toch is het of wij telkens in Nijhoff de philoloog ontmoeten. Nu is het een fundamentele eigenschap van de kennende geest om te ordenen door te onderscheiden. Wij kennen een koning als koopman, en een koopman als kunstkriticus; wij kennen de kriticus als mens en de mens als vriend. Wie zo aan de ondeelbare eenheid der menselijke persoonlijkheid een aspect onderscheidt, heeft meestal toch wel toegang tot het wezenlijk geheel, ja gaat daarvan uit of zoekt het langs een bepaalde, een misschien

[p. 248]

nog weinig gekende weg nogmaals te benaderen. Wie echter Nijhoff als philoloog zou beschouwen of hem zo zou willen ontmoeten, zou hem onvermijdelijk onrecht aandoen en de ontmoeting nimmer beleven. Nijhoff was nergens philoloog in de strikte zin van het woord. Maar in de peripherie van zijn dichterschap, in zijn litterair besef, was de Nijhoff Philologus zo zeer en op een hem zo eigen wijze steeds aanwezig, dat men waarlijk van zijn methode zou kunnen spreken.

Men vindt die methode niet daar het duidelijkst waar de philoloog aan het oppervlak lijkt te komen. Dus niet in Nijhoffs beschouwingen over het commentariëren in Een vertaling van Dante. Daar speelt hij met de wetenschappelijke teksteditie, tot in de techniek van de mise en page toe. Maar eerder in zijn eigen teksteditie, P.C. Hooft's Nederlandse Historiën in het kort, in de keuze waardoor dit zonderlinge boek zoals hij het zelf in de Verantwoording noemt, bepaald wordt en die wellicht het duidelijkst wordt geillustreerd door de Lijst der Afbeeldingen: Portretten, Prenten, Kaarten, enz. In dat boek is de techniek achter de rug: het structureren van de tekst; het herspellen ‘alsof Hooft mij voorlas en ik hetgeen hij zeide in hedendaagse spelling noteerde’; het interpreteren. De tekstbezorger schenkt hier vriendelijk het vakkundig zwoegen aan zijn publiek, dat hij, aristocratisch, onkundig houdt ten aanzien van de prijs die ervoor is betaald. En even aristocratisch blijft hij, nu hij zijn eigen doelstelling heeft, buiten de discussie die de philologie eindeloos voert over de zaken van techniek en standpunt. De werkelijke verantwoording van de structuur van dit boek ligt in het nauwelijks uitgesproken verantwoordelijkheidsbesef van de samensteller, die geen waarden waarvan hij de levenskrachten in het heden kan herkennen, verloren wil laten gaan, maar die juist ook daarom eindigt met de waarschuwing, welke zelfs in de kringen der philologie nog maar met moeite wordt begrepen, dat men geen bronnen onbehoed moet laten, wil men in een steeds andere toekomst een steeds nieuwe keuze van cultuurbezit mogelijk maken.

De philoloog houdt cultuurbezit latent ter beschikking. Dat is een vak. Het is een moeilijk vak en als het goed beoefend wordt is het een mooi vak, omdat vakkundigheid altijd mooi is. Nijhoff hield dan ook van philologische vakkundigheid en had derhalve een hekel aan philologische beunhazerij. De philoloog houdt ook de weg naar de bronnen open door de techniek en de methode van de interpretatie steeds te beproeven en te verbeteren. Nijhoff kende de onmisbaarheid van de philologische sleutels en dus had hij zich door studie het vermogen eigen gemaakt om die sleu-

[p. 249]

tels te hanteren. Het sleutelmaken beoefende hij niet, beoefende hij natuurlijk niet, maar hij hield ook van dat vakkundig bedrijf sedert hij het had leren kennen. Daarom speelde hij er soms mee en de philologie mag hem er erkentelijk voor zijn, want Nijhoff speelde alleen met waarden. Zijn Brief aan Anthonie Donker naar aanleiding van Leopold is van dat spelmotief doortrokken en derhalve een bijna pseudo-philologisch document, dat nu juist weer niet het best de Nijhoff Philologus laat zien.

Voor Nijhoff was dit alles middel tot het doel. Een onmisbaar middel, maar ook niet meer. En het doel stelde hij op een ander niveau, buiten het vakgebied van de philologie, daar waar de waardenscheppende mens ook het herijken van het cultuurbezit kan voltrekken. Dat vermogen ontzegde hij geenszins aan de philoloog als zodanig, noch schreef hij het zonder meer aan iedere dichter toe. In zijn uitval tegen een philoloog, uitgelokt door een bêtise over de waarde van het Wilhelmus - ‘(God zij K. genadig, ik kan het niet!)’ -, slaat hij ten slotte minder hard toe dan in de bespreking van Verwey's Dante-vertaling. Niet omdat hij het éne feit minder erg vond dat het andere, maar omdat voor hem de dichter op dit gebied de volle verantwoordelijkheid droeg, terwijl de verdwaalde philoloog er zich slechts van domheden dient te onthouden. Vandaar ook het vriendelijk ringeloren van de philoloog-voor-de-klas: ‘De heren Van den Ent zijn trouwens al op den goeden weg’, terwijl Nijhoff toch juist daar de literatuur zeer ernstig moest nemen, en dat, zoals uit menige opmerking blijkt, ook deed.

De methode intussen spreekt nergens duidelijker dan in die andere bloemlezing uit P.C. Hooft, die al evenmin als de Historiën in het kort een bloemlezing is: de bundel Galathea en andere gedichten, een voorbeeld van herijking dat zijn weerga slechts vindt in Nijhoff's volmaakt vertalen van gedichten door herschepping. Keuze en arrangement roepen Hooft niet op in onze tijd, noch hernieuwen zij of bewaren zij enkele zijner gedichten. Maar zij stellen plotseling een andere dichter, met een meeslepend oorspronkelijk geluid tussen Leopold en Gorter en Boutens en nog tussen zijn iets jongere tijdgenoten: Bloem en Roland Holst en de Werumeus Buning die In Memoriam dichtte, en zéker ook naast Nijhoff zelf met wie hij het raffinement van de praattoon deelde in dit sublieme gelegenheidsgedichtje:

Mevrouw, als met papier
de rijmen deser blaeden
uw boekerij verlaeden;
beveelse maer aen 't vier.

[p. 250]

 

Dat zij hun lijf en leven

 

weer lev'ren aen den brandt

 

is niet onbillijk: want

 

die heeft het hun gegeven.

Van deze nieuwe dichter, die door zijn wonderlijke plaats in tijd en eeuwigheid een Fosca is, of beter nog een Orlando, heeft Nijhoff het werk met enkele bladzijden ingeleid. Het schijnt dat die inleiding niet goed begrepen is, althans niet in philologische kringen, waar men zich, laat ons zeggen verwonderde over de vrijmoedige weergave en fantasierijke interpretatie van de overgeleverde feiten. Maar juist hier schiep Nijhoff Philologus uit de willekeur van het historisch bepaalbare de zinvolle mythos die de voorwaarde is voor de onsterfelijkheid. En hoezeer hij, in tegenstelling tot vele vakkundigen, daarbij de techniek van de philologische interpretatie beheerste, blijkt reeds uit het gebruik dat hij maakte van de factor zéro, door de betekenis van de moeder van de dichter te benaderen uit het feit dat over haar wordt gezwegen. Zijn werk bevat zodoende een les voor menigeen, voor philologen èn letterkundigen bij het hachelijk werk van editeren en bloemlezen, voor dichters in hun beschouwingen en voor kritici in hun oordeel, voor iedere lezer die het heden wil confronteren met het verleden. Die nevenwaarden van geen geringe betekenis danken wij aan Nijhoff in zijn reiken naar en herscheppen van de waarden van het verleden. En wat de philologie betreft, die dankt aan Nijhoff Philologus de zin van haar nijver bestaan.