De Gids. Jaargang 116

[p. 221]

Anton van Duinkerken
Binnenleiding tot Nijhoff's lyriek

De soldaat en de zee is een ‘sleutelgedicht’. Haast elk naamwoord, dat daarin voorkomt, verricht in de verzen van Nijhoff een bijzondere taak. ‘Soldaat’ betekent altijd militair in de gewone zin, maar wijst ook altijd naar een gedrag in het leven, zelfs wanneer dit woord gebruikt wordt als letterlijke vertaling in De Geschiedenis van de Soldaat. Nijhoff is soldaat geweest. (‘Ook ik droeg de blauwe tuniek’). Maar toen de oorlog kwam, diende hij als kapitein van het tweede regiment wielrijders. Het soldaatzijn kende hij als ‘meerdere’. Juist dit ‘meerdere’ vervreemdde hem gelijktijdig van het soldaatzijn. Die dubbele verhouding (vereenzelviging en vervreemding) is overal werkzaam, waar Nijhoff het woord ‘soldaat’ gebruikt.

Jan Prins, die hem goed kende, en die speelse geest bezat bij het kijken naar alledaagse dingen, begreep nauwgevoelig, wat voor Nijhoff het woord ‘soldaat’ inhield. Op een raderboot voer hij met Nijhoff over de Donau van Wenen naar Boedapest. Die reis beschreef hij in zijn gedicht De Verkenning. Zelf gepensioneerd kapitein van de marine, aandachtig voor de plichtsvervulling van het scheepsvolk, wijst hij zijn reisgenoot op de Oostenrijkse fusiliers, die meevaren ter aflossing van de grenswacht en onderweg aan wal worden gezet:

Tweeledig, zee- en legermacht
Vonden wij ons bijeengebracht.
De een waakte over het scheepsgebeuren
En de ander, op de plecht geplant,
Stond nauwgezet, wat zich te land
Aan militairs voltrok, te keuren...

In De Beweging van September 1916 stonden tien van de twaalf gedichten, die Nijhoff's eerste bundeltje, als verjaardagsgeschenk, buiten de handel bezorgd door zijn broer, hadden gevuld. Eén van die tien gedichten heette

[p. 222]

Zingende Soldaten. Vereenzelviging en vervreemding blijken reeds uit de taalvorm. In het eerste kwatrijn spreekt de dichter deze soldaten toe: ‘Blonde soldaten, doen je voeten pijn...’, maar in het tweede loopt hij met hen in hetzelfde gelid: ‘We zien vooruit naar 't verre doel der torens - en loopen met z'n vieren naast elkaar’. De vereenzelviging wordt volgehouden in de eerste terzine, doch losgelaten in de tweede, waar de dichter ten opzichte van de zingende soldaten de ‘gebiedende’ wijs aanslaat: ‘zingt van verachting voor een paar granaten!’ De samenvattende slotregel klinkt objectief als een regel zonder uitzondering: ‘een goed soldaat heeft een groot kinderhart’.

In De Soldaat en de Zee wordt die regel bevestigd en het ‘groot kinderhart’ bepaalt nu de overeenkomst en het verschil tussen de dichter en de soldaat: ‘ik dacht dat mijn jeugd het was’.

Soldaten-Kerstmis herhaalt: ‘God gaf een kinderhart aan den soldaat’. De dichter verloor die ‘jeugd’. De soldaat behield haar. Daarom is God ‘ontroerd’ door de soldaat en geeft zijn gelaat een onvervangbare, eeuwige vastheid. De dichter hunkert naar die vastheid, hem weliswaar uit ervaring bekend, maar niet eigen gebleven.

Waar hij een soldaat ziet, ontwaart en betreurt hij een vroegere staat, een verloren mogelijkheid van zichzelf. De soldaat, die Jezus kruisigde is soldaat gebleven, maar daarbij getuige geworden, zogoed als de soldaat, die Jezus kroonde met doornen:

Weet jij waarom de krijgsknecht
Bloem en blad afrukt
En een barre krans van steelen
Op 't droevig voorhoofd drukt?

De soldaat handelt baldadig in die twee gevallen, maar zijn baldadigheid wordt zindragend, want hij is ‘in dienst’. Is ook de dichter ‘in dienst’, of is hij ‘vrij?’ Hij is misschien in dienst, maar dan (helaas) als ‘meerdere’, niet als ‘gemene man’.

Heimwee naar het bestaan van de gemene man kwelt alle schuilgedaanten van de dichter. Hij is geen ‘volk’. Hij is éénling.

Soldaat, gij loopt in een wolk,
Gij loopt zingend langs zee, maar later
Zult gij bemerken dat volk
Schooner zee is dan water.

Met de wolk als zinneteken van het onbereikbare en onbegrijpelijke, zowel

[p. 223]

van het wolkenkoekkoeksheim als van de metaphysiek, moet Nijhoff's lezer vertrouwd zijn om ‘de verre wolken waarom moeder schreide’ te kunnen combineren met het bovenwolkse luchteblauw, waarin zich het lot van de dwaze bijen voltrekt.

‘Ver van (hun) volk en leven’ zwermen die bijen in de ijlte der metaphysische abstractie hun bevriezingsdood tegemoet. ‘Volk' is schoner zee dan water’. Bij Nijhoff is de zee steeds de veelhoofdige golvenvloed. Het water verzinnebeeldt de menigte. Vandaar, dat het geen luchtige aardigheid was, toen de titel Awater (men zegt door J.C. Bloem, maar men leent graag aan de rijken) taalkundig verklaard werd als: ‘alpha privans en water.’ ‘Sommigen zeggen, 's avonds leest hij Grieks, maar anderen beweren het is Iers,’ geeft, ook bij behoud van begeleidende andere mogelijkheden, een goede kans op juistheid aan die interpretatie.

Christofoor is ‘vertrouwder in 't water dan op 't land.’ De tegenstelling tussen water (menigte) en land (afgescheidenheid van lotsbepaling) beheerst de tegenstelling tussen soldaat en dichter (meerdere), tussen Christofoor en satyr, doch Christus gaat over het water:

Ik weet, dat ik niet veilig reis
Als niet de witte vreemdeling
Voor de boot uit naar 't paradijs
Over het water ging. -

De Kinderkruistocht is een tocht over water, maar het dichterslot wordt - zingend, onwetend en weer zingend, voltooid in het derde ‘land.’ Waar land in zicht komt, daar dreigt individualisering, dus verenkeling en vereenzaming. Het water verwist en zuivert. Onder water staat het kind ‘aan zijn schrijftafel te schrijven op een lei’: want dit kind vertegenwoordigt het werkelijkheidsbesef van de ‘menigte’ haar ‘spraakmakende’ simpelheid, oerbesef van al het uitzegbare ‘in de taal, die mijn moeder bewaarde’.

Taal hoort bij moeder, land hoort bij vader. Dit is dezelfde tegenstelling als tussen droom en bloed. Die woorden beslissen niet alleen over de gedachtengang der slotstrofe van De Soldaat en de Zee, ze beslissen over iedere gedachtengang, waarin ze voorkomen bij Nijhoff. Moeder, droom, taal, water, volk, soldaat, nevels, wolken, huis, kamer, - ze hebben tegenover zich: vader, plicht, taak, land, filosoof, pierrot, buiten, sluizen en dijken. Als categorie van het gemeenzame tegenover de categorie van het eenzame wenkt de lokking van de moederlijke droom tegen de stuwing van het vaderlijke bloed in.

Vader en moeder zijn tegenpolen bij Nijhoff, ook en vooral in het religieuze

[p. 224]

denken. Kind zijn is daarom, hoewel benijdenswaardig en begeerlijk, niet eenvoudig. Elk kind vertegenwoordigt het Kind, dat Christofoor door het water moet dragen. ‘Ik dank U, Vader, Heere des hemels en der aarde, dat Gij deze dingen voor de wijzen en verstandigen verborgen hebt, en hebt dezelve den kinderkens geopenbaard, ja, Vader, want alzoo is geweest het welbehagen voor U.’

Om te verstaan wat bijbeltekst en geloofsgemeenschap voor Nijhoff betekenden, zelfs al zou men hier bij hem niets meer dan poëtische spel-elementen in willen zien, is het opnieuw nodig, te onderscheiden tussen vader en moeder, taakaanvaarding en gemeenzaamheid, vastheid en stroom. Zijn acribie ten opzichte van bijbelwoorden scheen in strijd met zijn vrije verbeelding van bijbelmotieven, zodat hij theologisch geschoolde verklaarders als met plezier in het onzekere hield.

‘Dit boek is de voortzetting van een levenswerk van mijn moeder’, zegt de opdracht van Het Heilige Hout. Het was tevens de voortzetting van de gedialogiseerde Kerstnacht uit Vormen, waarin vier gedaanten aan de lezer stonden voorgesteld: de edele heer, de goede vrouw, de kapelaan en de kinderen. Het zijn wisselgedaanten van Nijhoff's levenservaring, waarbij het verschil tussen ‘edelheid’ en ‘goedheid’ sterk genoeg beklemtoond lijkt om de mogelijkheid tot een conflict open te houden. De spanning tussen het edele en het goede kreeg speelruimte in meer dan één gedicht, soms tamelijk verbijsterend als in het sonnet Haar Laatste Woord.

‘Het is gewaagd, in de spelen van Het Heilige Hout meer te zien dan een voorlopig contact met het christendom,’ oppert H. Sengers O. Carm. in zijn proefschrift, getiteld Dichters en God, waarin Nijhoff's ‘heimwee naar het kinderparadijs’ gekenschetst wordt als ‘vaag’.

Nu gebruikt de schrijver van deze dissertatie het woord ‘vaag’ steeds in een hyperrationele zin, die het in het gewone Nederlandse spraakgebruik niet kent. Het betekent bij hem: ‘thematisch-centraal,’ of ‘kernachtig, derhalve krachtens zijn axiomatisch karakter niet beredeneerbaar.’ Het woord ‘voorlopig’ wil hij vermoedelijk niet alleen als een tijdsbepaling opgevat horen, maar als een synoniem van ‘vrijlatend’ of van ‘tot niets verplichtend.’ Wie zulk een uitdrukkingswijze verdraagt - en ik heb deze manier van spreken in een aankondiging van het boek als ‘theologisch’ gewaardeerd gezien! - kan wellicht instemmen met pater Sengers. Maar Nijhoff's ‘contact met het christendom’ vertoonde zomin iets voorlopigs als zijn ‘heimwee naar het kinderparadijs’ iets vaags vertoonde, want dit contact was om zo te zeggen uit de moedermelk ontstaan en dit heimwee is het helderste grondbesef van heel zijn dichterschap geweest. Zelden dichtte hij

[p. 225]

over iets, dat hier niet uit voortkwam. De vraag is veeleer, in hoeverre voor hem de leer van het christendom in staat scheen, dit heimwee te bevredigen door uitzicht op ‘het derde land’ te openen.

Over de eigenlijke Godsvoorstelling bij Nijhoff spreekt het proefschrift in het geheel niet. Is er aan deze voorstelling veel eigenlijks? Of blijft ze zo bijbels als maar kan? Het begin van Awater veronderstelt een vaste (geenszins ‘voorlopige’) betrekking tussen de ‘allereerste geest die over wateren van aanvang zweeft’ en ‘dit werk’ het verhaal over ‘de zoon van een vrouw en een vader’.

Het misschien in onze dagen niet zo zonderlinge raadsel, datiemand, tegenover de Schriftuur haast scrupuleus rechtzinnig, tegenover alle kerkbegrip tot eigenzinnig schijnens toe vrijzinnig bleef, wordt belicht, zo al niet verklaard, door de woorden: ‘het toeval neemt een binnenweg naar 't doel’. Binnen zijn (‘tussen kamerwanden’), buiten zijn (‘langs het landschap’) en onderweg zijn (‘in de straten’) kan men in veel gedichten als beslissende plaatsaanwijzingen herkennen, waarbij de lichtbron, de lamp, de zon, de lantaren telkens op passende wijze de ‘wandelaar’ voorlicht.

Eindelijk speelt het sleutelgedicht, waarin al deze motieven onderscheidbaar zijn, nog met een beeld. ‘De soldaat heeft zijn brief voltooid.’

‘Schrijven’ en ‘voltooien’ is bij Nijhoff verschillend. Hij schreef weinig spontaan, maar bleef lang werkzaam aan hetzelfde. Het stromend geschrevene moest de vaste eindvorm bereiken. De inspiratie dwong tot een taak. De brief was voltooid, toen het water over sluizen en dijken sloeg. ‘Later zult gij bemerken dat volk schooner zee is dan water’ kreeg de verzekeringsklank van een vaste voorspelling, niet enkel in de natuurlijke orde. ‘Mijn natuur werd mij gaandeweg ontnomen,’ - dient niet enkel tot inleiding op een jeugdherinnering, maar wijst heen naar de herinneringsloosheid van de zang, waarmee het derde land wordt binnengegaan. ‘Ik verblijd mij in degenen, die tot mij zeggen: wij zullen in het huis des Heeren gaan; onze voeten zijn staande in uwe poorten, o Jerusalem!’

- O oude boom in de achtertuin,
hoe kaal en lelijk is je kruin,
ik vraag mij af of jij nog leeft,
zo weinig schaduw als je geeft.

- O eenzaam schrijvertje in het raam,
je kinderen zijn heengegaan,
ik vraag mij af, als jij zo schrijft,
of dat is wat je overblijft.

[p. 226]

 

- Hoor, toch! De nachtegaal hervat

 

zijn lied in 't hartje van de stad.

 

- Men heeft er woningen gebouwd

 

van nieuwe steen en blinkend hout.