De Gids. Jaargang 116

[p. 185]

W.A. Braasem
Dajakse kwatrijnen

Aan Frans M. Olbrechts

Is de artistieke waardering van de beeldende kunst der zgn. ‘natuurvolken’ - hoewel reeds uit de aanvang van deze eeuw daterend - ook thans nog zeker niet voor alle categorieën van ons Westers publiek gemeengoed geworden, de appreciatie en erkenning als zodanig van de ‘exotische’ kunst-van-het-woord draagt een nòg priller karakter. Demonenbeelden en dansmaskers, vooroudersculpturen en rotstekeningen, houtsnijwerk en steenplastieken, hóezeer ook afwijkend van de vertrouwde normen, zij spreken tenslotte een internationale taal. Daarentegen: voor het bereiken van de literaire uitingen van Negers en Oceaniërs, van Indianen en Eskimo's, vormt het directe taalverschil reeds dadelijk een dusdanige belemmering, dat zonder de voorafgaande eliminatie daarvan deze kunstvormen voor de Westerse mens een gesloten boek moeten blijven. Aan de waardering van de literator moest nu eenmaal eerst de pioniersarbeid van taalvorsers en ethnologen, van fieldworkers en studeerkamergeleerden voorafgaan, en dit ontginnerswerk heeft uiteraard jaren gekost.

Het heeft bij ons weten dan ook tot 1929 moeten duren alvorens een eerste poging werd gedaan om de literatuurproducten der zgn. ‘primitieve’ volken - en dan met name die literaire voortbrengselen welke wij gewend zijn ‘dichterlijk’ te noemen - met niet dan zuiver aesthetische intenties onder de aandacht van een niet-vakpubliek te brengen. In het boekje van de Vlaamse ethnoloog dr Frans M. Olbrechts: Kunst van Vroeg en van Verre (Brugge 1929) vinden wij een voorlopig nog slechts enkele tientallen bladzijden tellende bloemlezing van Nederlandse vertalingen uit de volkspoëzie der verschillende natuurvolken der wereld, een bloemlezing van stukken, ontdaan van het gebruikelijke wetenschappelijke apparaat en die, zoals de auteur zelf opmerkt, ‘hun wording vinden in beweegredenen van algemeen-menselijke aard, als daar zijn godsdienst, liefde, dood enz.’ Deze eerste met uitsluitend literaire bedoelingen bijeengebrachte verzameling volkspoëzie in Nederlandse vertaling omvat proeven van de Eskimo's, de Noord- en Zuidamerikaanse Indianen, van de Maori's en Polynesiërs, van verschillende Afrikaanse negerstammen en de bewoners van Vuurland en van nog enkele volksstammen. De auteur heeft zich beijverd van zijn collectie te maken ‘een keur van de gelezen bloemen’, want, zo voegt hij daar aan toe: ‘bladeren en doornen biedt ons reeds ten overvloede de letterkunde van de beschaafde volken.’

Als een verder voortschrijden op het eenmaal ingeslagen pad hebben wij dan het zes jaar later verschenen werk van de bekende Eckart von Sydow te zien: Dichtungen der Naturvölker (Wenen 1935), een prachtige en omvangrijke bundel vertalingen, waarmee de samensteller - zij het dan niet geheel ten rechte - aanspraak maakt op de verdienste, de eerste te zijn geweest die een dwarse doorsnede gaf van de ‘exotische’

[p. 186]

volkspoëzie der gehele wereld: ‘een totdien volkomen onoverzienbaar domein der menselijke ziel’, zoals hij die dan noemt.

Mag nu de primitieve volksdichtkunst zelf eerst vrij laat door de literatoren zijn ontdekt, opvallend is daarbij het ook dan nog min of meer achterblijven van Indonesië. Waarschijnlijk omdat Indonesië in dit opzicht minder een eenheid vertoont dan andere niet-Europese cultuurgebieden, zoals bijv. het naburige Oceanië. En toch zijn de gebeden en litanieën, de magische priesterliederen en bezwerende dodenklachten, de opwindende strijdzangen en naïeve kinderliedjes uit de verschillende delen van het Indonesische eilandenrijk waar deze volkskunst nog levend is, zowel in karakter als vormgeving nauw verwant aan soortgelijke kunstuitingen elders in de wereld.

‘De dichter en zanger der natuurvolken - zo besluit Von Sydow de inleiding tot zijn bovengenoemde boek - die de eeuwige grote themata der lyriek laat opklinken, treedt hiermee in het helle licht van het reuzentoneel, waarop de genieën der mensheid hun vreemd en dikwijls zo in vervoering brengend spel spelen.’ Het is aan de hand der onderstaande vertalingen van enkele specimina van Indonesische volkspoëzie dat ik hoop enigermate aan het inzicht te kunnen bijdragen, dat Indonesie's anonieme volksdichters zich daarbij waarlijk niet tot een loutere figurantenrol hebben bepaald.

Uit de een rijke veelheid aan genres biedende Indonesische volkspoëzie wil ik mij bepalen tot het terrein der liefdeslyriek, en daaronder dan in het bijzonder tot een bepaald soort kwatrijnen van de Dusun-Dajaks.

In het uiterste Noorden van Kalimantan (Borneo), waar het Indonesische cultuurgebied geleidelijk overgaat in de onmetelijkheid der Mongoolse wereld, liggen om de voet van de machtige Kinibalu de woonsteden van de Dusunstam. Aan de kust niet ontkomen aan de beïnvloeding van de kant der hier gevestigde Maleise en Chinese nederzettingen, vertoont de Dajakbevolking in het binnenland nog grotendeels het beeld van een gesloten gemeenschap van natuurvolken met alle eigenschappen van dien, zoals we die - met de nodige locale differentiaties - ook elders in de Archipel bij volken als de Bataks op Sumatra, de Toradja's van Celebes e.d. kunnen aantreffen.

Het is in een dergelijk milieu, dat kwatrijnen als waarvan ik hieronder enige vertalingen laat volgen, een nog springlevend volksbezit vormen: immer in uitsluitend mondelinge overlevering voortlevende, veelal sterk de kenmerken dragende van improvisatie en variatie en vaak niet los te denken van zang, muziek of dans.

Niets ter wereld dat de mens naast de dood er sterker toe gebracht heeft zich in zangen te uiten dan de liefde, en het is in dit verband voor ons ‘cultuurdragers’ alleszins belangwekkend eens van enige der ‘dichterlijke ontboezemingen’ kennis te nemen, waartoe deze machtigste der menselijke emoties ook de Indonesische natuurmens wist te inspireren.

In bloemrijke beeldspraak gesteld en overvloeiende van vergelijkingen, omschrijvingen en toespelingen - ingegeven door een behoefte tot verhulde uitdrukking - is het niet altijd gemakkelijk uit deze verzen de juiste zin op te maken. Het is deze omstandigheid die het voor mij noodzakelijk maakte enkele der onderstaande kwatrijnen van een kleine verklaring vergezeld te doen gaan. Om daarbij intussen de literaire appreciatie van deze poëzie zo weinig mogelijk in de weg te staan, bepaalde ik mij telkens waar nodig tot zo sober mogelijk gehouden toelichtingen.

[p. 187]

Aan de pioniersarbeid van de Engelse missionaris J. Staal is de optekening en publicatie (in Anthropos 1926) der Dajakteksten te danken.

Ten slotte moge nog even worden opgemerkt, dat de ‘u’ in Dajakse termen te lezen is als de Nederlandse ‘oe’.

De tombotuon-bamboe aan de waterkant
Zou geledingen hebben fraai en lang;
Toen 'k tot kijken echter snel mij derwaarts spoedde,
Bleken ze kort te zijn als overal.

(van een meisje in een naburig dorp wordt de schoonheid bovenmatig geprezen, zonder dat de realiteit daarmee in overeenstemming is)

Wat soort van vogel was dat toch,
Die daar voorbij vloog in de ochtend;
Zo zij weer hierlangs komt vliegen,
Met mijn blaasroer zal 'k haar schieten.

Waar ging hij toch heen de krokodil,
Want rimpelloos is langs de oever nu het water -
Hij ging van hier, zeg ik je, om te kijken,
Te kijken naar de sandaibloesems elders.

(een meisje, wier minnaar haar verlaten heeft voor de schonen van een ander dorp)

De gompilit-vogel fladdert in 't rond,
Pikkende naar padikorrels;
En is hier gegeten al de padi,
Och, nog meer toch is er elders.

(op een Dajakse Don Juan die zijn galante zegetocht tot in andere dorpen denkt uit te strekken)

Geel en stralend staat de maanschijf,
Maar, zo zou ik willen zeggen:
Wie weet, of niet weldra wolken
Straks verduist'ren al die glans.

Sanang-gongs hoorde ik slaan,
Slaan ginds, op de berghelling;
Doch nader komend op hun roep,
Zag ik dat zij gebarsten waren.

(een jonge vrouw die, een vreemdeling naar zijn dorp volgend, daar tot de ontdekking komt, dat deze reeds getrouwd is)

[p. 188]

 

Buigende in de wind stond de groene lamba,

 

Een lambaplant, ginds, halfweg de bergtop;

 

Niet langer staat zij op de wind daar te wuiven,

 

Ìk ging daarheen en plukte mij die plant.

 

 

 

Wit-doorschijnend is de zeeschelp,

 

Mals en zoet de rijpe pisang;

 

Mooi ben jij, mijn lieve meisje,

 

En zacht nog zijn je kleine borsten.

 

 

 

Breed terneer hangt het sadaman-blad,

 

Blaren van de polod wiegen op de wind;

 

Gongs hoor ik slaan, ginds bij de Lititons,

 

Roepende gongs voor hun wachtende maagden.

 

 

 

Langs de gele stam van de giman-palm

 

Klimt omhoog een kleine eekhoorn;

 

Vol verlangens, ik weet, is het meisje,

 

Dat daar hout zoekt in afwezigheid.

 

 

 

Eens keerde ik weer naar de plaats,

 

Waar ik plantte een bloem der suongo;

 

Verlept was toen echter haar stengel,

 

Ach, waarom zou 'k haar thans nog gebruiken.

 

 

 

Let op! Let op! gij allen,

 

Op het bospad is het hert;

 

Snel zal 't tot grazen hier zijn,

 

Grazen ons lugodingon-gras.

(op een in aantocht zijnde vreemdeling, die de meisjes van het dorp het hof komt maken)

De bijen van Dindai
Wil uitbranden iedereen;
Ìk echter die ze uitbrandt,
Want klaar staat reeds mijn ladder.

(de dichter beroemt zich op zijn rijkdom, die hem een voorsprong zal geven op anderen bij de mooie meisjes van Dindai)

Stenen, platte keien,
Een steen van zeven jaar -
Ach, zeven, zeven jaren,
Dat ik blijf nog hier, en wacht...

(naar oud gebruik dient een huwelijkscandidaat, alvorens te kunnen trouwen, gedurende zeven jaar bij zijn a.s. schoonouders in dienst te treden)

[p. 189]

 

Mijn kleed is zonder mouwen,

 

Met gulden knopen eraan;

 

Doch kostbaarder nog het meisje,

 

Dat eens het dragen zal.

 

 

 

Op het strand blinken schelpen,

 

Glinsterend en hooggeschat;

 

Zo ge òns mocht begeren,

 

Slechts ons lichaam hebben wij.

(zang van arme meisjes)

Ik wens niet het water te drinken
Van rijstvelden, ondergelopen;
Mocht ìk eens gaan lessen mijn dorst,
De Nabalu moet er zelfs in verzinken.

(als ìk trouw, zal het niet met een eenvoudig, alledaags meisje zijn, maar met een van uitzonderlijke positie; de Nabalu is Borneo's hoogste top)

Mijn ring, zo zeggen anderen,
Is fraai en van het kostbaarste metaal!
Mijn ring, zo wil ik slechts zeggen,
Omsluit mij de vinger, voor altijd...

Jammer voor de jonge sago,
Zo een oude boom op haar mocht vallen -
Want, komt ééns dit te geschieden,
De jonge sago zal gaan sterven dan.

Door het wuivend paka-gras
Loopt de dochter der Kinolumbigo's;
En wenend zit Nokizan's zoon
Bij 't zien van haar, de maagd Montili...