De Gids. Jaargang 116

[p. 126]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

De Haagsche Comedie begon het nieuwe jaar met de voorstelling van Shaw's Androcles en de Leeuw, het nog steeds boeiende blijspel, dat Shaw zelf een sprookje noemde. Nadat hij het stuk in 1912 had voltooid schreef hij er in 1916 een inleiding van honderd bladzijden bij met de uiteenzetting van zijn opvattingen over het Christendom en de Evangeliën.

Erwin Piscator, die vóór 1930 in Berlijn naam maakte als regisseur van expressionnistisch toneel, was door de Haagsche Comedie aangezocht, het stuk van Shaw te regisseren en dit verklaarde, dat de toeschouwers bij het binnenkomen in de zaal, nog voor het spel begon, op de hoogte werden gebracht van Shaw's ietwat zonderlinge interpretatie van de Evangeliën. Over de gehele breedte van het toneel waren namelijk grote borden aangebracht, waarop in koeien van letters citaten uit de inleiding stonden te lezen. De niet bedrukte achterkanten van deze borden fungeerden later als coulissen, die steeds in beweging waren en na diverse scènes weer terugrolden, om de gedrukte wijsheid van Shaw in herinnering te brengen. Een onartistiek en van de handeling hinderlijk afleidend gemanoeuvreer, evenals het binnenrijden van zware ijzeren constructies met trappen, waarop de acteurs naar boven en beneden klommen of het de gewoonste zaak van de wereld was. Een andere eigenaardigheid van deze mise-en-scène uit een geantiquiseerd tijdperk was het uitgebouwde ijzeren balkonnetje, waarop de hoofdfiguren hun belangrijke clausen kwamen zeggen om dichter bij het publiek te zijn.

Ondanks deze curieuze enscènering bleek Piscator's regie in vele opzichten krachtig en doeltreffend door de vloeiende lijn van opkomen en afgaan der talrijke spelers en door de vlotheid waarmee de scènes zich ontwikkelden. In elk geval was de opvoering van dit stuk in vele opzichten bewonderenswaardig, vooral door het spel der acteurs.

Een leeuw heeft een doorn in zijn poot. Androcles, een zachtmoedige kleermaker, bevrijdt het dier van zijn pijn en als hij later door de Romeinse

[p. 127]

keizer als Christen voor de leeuwen wordt geworpen, toont het majesteitelijke dier zijn dankbaarheid en vleit zich vertrouwelijk tegen hem aan. Op dit thema borduurde Shaw met zijn bekende paradoxale en ontwapenende wendingen zijn blijspel. Bij de botsing tussen Romeinen en Christenen blijkt de leeuw (en zijn vriend Androcles) het christelijkst. Want de oersterke Ferrovius, die de zachtmoedigheid nastreeft, voelt zich telkens genoopt met zijn fameuze spierkracht zijn godsdienstige overtuiging tot uiting te brengen, zodat hij een half dozijn gladiatoren, die tegen hem moeten vechten, tot moes hakt. En ook de andere Christenen blijken minder te zijn dan de leeuw die in zijn eenvoudige dankbaarheid allen een les geeft. Het stuk werd uitnemend gespeeld; Jan Retèl was een ontroerende Androcles, Bob de Lange bewees zijn sterk talent opnieuw in de geestige rol van de sterke Ferrovius. Cees Laseur gaf den keizer wat des keizers was. Elisabeth Andersen speelde de voorname Lavinia met warmte en overtuiging. Speciaal dient de leeuw van Gerard de Groot te worden geroemd; zijn expressieve bewegingen droegen zeer veel bij tot het slagen van de voorstelling. Ook vermeld ik in het bijzonder de leeuwenkop, die (evenals de fraaie costuums) door Noni Lichtveld was ontworpen.

Van geheel andere aard was de voorstelling van Ondine, het sprookjesachtige spel van Giraudoux, in de vertaling van Werumeus Buning. Deze ‘feeërie’ is een der mooiste stukken van de Franse schrijver, die in sfeer en wijsheid soms aan Shakespeare herinnert.

Hij geeft het eeuwige probleem van man en vrouw, die elkander beminnen en toch elkander niet verstaan. Ondine is een waternimf, Hans is een ridder, die bij zijn omzwervingen belandt in het eenvoudige huisje van de visser en zijn vrouw, die Ondine als kind hebben aangenomen. Hij wordt betoverd door haar natuurlijkheid, vergeet zijn verloofde Bertha en voert Ondine mee naar de concrete mensenwereld aan het hof van de koning. De trotse beledigde Bertha tracht Ondine te vernederen, waarbij de echtvrouwelijke strijd om de geliefde door Giraudoux ironisch en speels wordt uitgebeeld. Het leven aan het hof, waar Ondine de intriges en het vleien der hovelingen telkens doorbreekt met haar naïeve oprechtheid, geeft de schrijver aanleiding tot een bedrijf vol karikaturale persiflages.

De werkelijkheid lijkt sterker dan het sprookje. Hans raakt meer en meer verwijderd van Ondine, die met haar vreemde waarheidszin hem het leven moeilijk maakt en hij komt weer onder de bekoring van Bertha. Dan blijkt Ondine plotseling spoorloos verdwenen; maar zes maanden later op de dag dat Ridder Hans in het huwelijk zal treden met Bertha, wordt

[p. 128]

Ondine opgehaald in de netten van een visser en naar Hans terug gebracht. In dit laatste bedrijf geeft Giraudoux de volle maat van zijn dichterschap. Ondine en Hans, verbonden door een onverbreekbare magnetische kracht, moeten toch scheiden. Hij zal sterven en op datzelfde ogenblik zal zij de herinnering aan hem verliezen en tot haar zusters, de Ondines, terugkeren. Dit slottafreel nadert tot het allerschoonse wat de dichter in dit sprookje over de liefde vermag te geven, doordrenkt van de wijsheid die het begin en het einde van alles is.

De Haagsche Comedie heeft van dit verrukkelijke spel een in vele opzichten bijzonder mooie vertoning gegeven. Heleen Pimentel droeg de verantwoordelijke taak een nimf voor te stellen, een vederlicht, grillig fantasie-wezentje, en zij slaagde hierin wonderwel. Mocht in de eerste scène (mede door een minder gelukkig costuum) de betovering nog niet volledig tot haar recht komen, in het laatste bedrijf was zij, binnengedragen in het vissersnet, geheel dat irreële droomfiguurtje uit water en licht geboren, half deel der elementen, half deelhebbend aan het diepste menselijke beleven. Haar plastiek, haar gratie en vlugheid, haar stem en dictie waren inderdaad betoverend.

Paul Steenbergen vertolkte Ridder Hans met dikwijls goede momenten, al had men naar het slot meer warmte in zijn stem gewenst. Ann Hasekamp gaf de trotse Bertha niet voldoende perfidie, zij bleef onder de eisen van de tekst. Met grote vastheid en imposante onverbiddelijkheid speelde Bob de Lange de Koning der Watergeesten; hij leidde de zo belangrijke ondergrondse wetten van het leven-der-elementen. Een bewonderenswaardig gespeelde rol. Ida Wasserman had als Koningin Isolde meer tederheid en warmte in haar gesprek met Ondine kunnen geven. Jan Retèl als de Kamerheer was iets te karikaturaal.

Grote lof komt Cees Laseur toe voor de bijzonder doordachte en verzorgde regie van dit hoge eisen stellende stuk, dat zowel licht en zonder nadruk gespeeld moet worden als ironisch. Ook de mise-en-scène, de belichtings-effecten, de spuitende fonteinen, de waternimfen tussen de rotsen, dit alles vroeg een voor Holland ongewone prestatie. In het buitenland, waar men aan een stuk als dit zoveel meer ten koste kan leggen, waar de schouwburgen zoveel beter zijn geoutilleerd, kan men het fantastische misschien nog beter suggereren; voor ons land was de voorstelling van de Haagsche Comedie, met de vaak prachtige decors van Wijnberg, zeer zeker een evenement.

[p. 129]

Het Nederlands Volkstoneel bracht een Nederlands stuk van Luisa Treves, Het Huis van de Saltimbanks. De schrijfster debuteerde enige jaren geleden met ‘De Ring en de Kelim’, met welk stuk zij bewees uitgesproken talent voor toneelschrijven te bezitten. Dit is ook duidelijk in het nu vertoonde stuk, al kan men het niet op één lijn stellen met de Ring en de Kelim. Niet omdat het een tekort aan toneelmogelijkheden bezit, maar een teveel.

De Saltimbanks, een reizende toneeltroep, besluiten zich te gaan vestigen. Carlos, de leider, bezit een huis, dat hij indertijd verliet om te gaan zwerven; nu willen zij dit huis verder opbouwen, om er de geborgenheid te vinden. De tegenstelling van zwerflust en behoefte aan vastheid wordt in de twee zoons van Carlos belichaamd. Het is Juan, die bij de voltooiïng van het huis hen zal verlaten om de wereld in te trekken, Roberto blijft en huwt. Aan dit thema had men genoeg kunnen hebben, maar de schrijfster heeft nog tal van andere motieven er door heen gevlochten met een exuberantie, een overdaad, waardoor zij zichzelf in het licht staat. Het blauwe potlood zou krachtdadig moeten besnoeien en aan hetgeen dan overbleef, zou meer diepte en reliëf moeten worden gegeven, om tot een stuk te komen, dat met minder woordenrijkdom meer inhoud zou bevatten.

Dans en zang, grap en spel wisselen in bonte volgorde en telkens wil men zich gaarne aan een scène gewonnen geven, maar dan is er alweer een nieuw thema aan de orde, dat door de schrijfster met grote vaardigheid wordt ontworpen en uitgewerkt. Er zijn aardige vondsten te over. Joaquin zijn indertijd door toedoen van zijn meester Don Estripado beide oren afgesneden omdat hij beticht werd van diefstal die hij niet beging. Later komt Estripado in de macht van Joaquin, die wraak neemt, door de boosdoener niet zijn oren maar zijn baard af te snijden. Het gaat alles vlot en gemakkelijk, maar er blijft zo weinig van achter.

Het Volkstoneel gaf onder regie van Ben Groeneveld een in vele opzichten uitstekende voorstelling van het kleurige stuk, waarvoor de betreurde Jacques du Mont fraaie costuums had ontworpen en dat aardige decors toonde van Weynand Grijzen. Groeneveld speelde met warmte en entrain de rol van Carlos, Annie Verhulst was een hartelijke toneelmoeder, Sterneberg een komische Don Estripado, Jan Kamerman een dichterlijke Juan. Elly Ruimschotel, Els Bouwman en Emmy Lopes Dias speelden met toewijding de meisjesrollen.