De Gids. Jaargang 116

[p. 57]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

De Haagsche Comedie bracht van Garcia Lorca: Yerma. In dit ‘tragisch gedicht’ wordt het drama van de onvruchtbaarheid door Lorca opgedreven tot het hoogst mogelijk menselijk verzet tegen de onwrikbaarheid der feiten. De jonge boerenvrouw Yerma is niet gehuwd met Victor de schaapherder, de man die haar verlangen naar het moederschap had kunnen bevredigen, maar met de schrale boer Juan, die Yerma's verlangen naar kinderen verwerpt.

Victor vertrekt met zijn kudde, de spanning in het huwelijk neemt toe, vooral door de twee zusters die Juan in huis heeft genomen, om Yerma te te bewaken. Zij zoekt langs eigen wegen de vervulling van haar tot het ondraaglijke gestegen verlangen. Niet een andere man zoekt zij, de strenge zeden in het Spaanse landelijke leven zouden dat onmogelijk maken. Nu de werkelijkheid onvermurwbaar blijft, tracht zij haar doel te bereiken door gebeden op het kerkhof en door een pelgrimstocht van onvruchtbare vrouwen, die eindigt in een heidens feest in de bergen. Een oude waarzegster onthult haar dat zij met de verkeerde man is getrouwd, met een man die slechts wil bezitten maar niet geven. Als Yerma in een paroxysme van radeloosheid het onontkoombare van de realiteit herkent, worgt zij in razernij haar man, en vermoordt daarmee het kind, waarnaar zij vergeefs hunkerde.

Lorca heeft in dit grootse drama de tragiek doen voelen van de mens, die in verzet komt tegen de wet van het leven. Hij heeft in de wanhoop-omonvruchtbaarheid een thema aangeraakt, dat tot de diepste wortels van het menszijn reikt. De dichter heeft met de dwingende Spaanse zede elke uitweg afgesloten, maar boven de toevallige entourage van het Iberisch schiereiland gaat de werkelijkheid van de mystieke waarheid: de mens die zich verzet tegen het lot, gaat aan zichzelf ten onder.

Zonder ‘probleemstelling’, zonder getheoretiseer heeft Lorca de zuivere essentie van dit drama in een schouwspel van grote schoonheid opgestuwd naar het onontkoombare einde. Het spel bezit de rijkdom en de

[p. 58]

eenvoud van primitieve schilderijen. Temidden van het voortbrengende land, van de kinderrijke moeders staat de eenzame figuur der onvruchtbare Yerma, zich opbrandend in de ondraaglijke hitte van haar fanatiek verzet. De monumentale bouw van het stuk laat folkloristische begeleiding toe, die prachtig in het geheel van de opvoering paste. Zowel de vrouwen die bij de bron de was doen als de verrassende massale volksdans bij het heidense feest in de bergen troffen door plastische kracht en schoonheid van groepering en gebaar. Bijzonder geslaagd waren de decors van Noni Lichtveld, die inderdaad Spanje suggereerden, zowel in het laaiende licht als in de donkerheid van het sombere huis van Juan. De muziek naar oude Spaanse volkswijzen van Jurriaan Andriessen droeg uitnemend bij tot de noodlotssfeer.

Elisabeth Andersen was Yerma. Zij wàs deze wanhopige kinderloze door de intensiteit van haar spel en de oprechtheid van haar plastiek. Te meer bewondert men dit spel, omdat de figuur wat pigment en duisterbroeiende onheilskracht betreft, niet in de eerste plaats samenvalt met de uiterlijke gedaante van een actrice, die een te heldere stem, een te modern gebaar bezit. Dat zij deze Spaanse toch zo aangrijpend uitbeeldde, bewijst haar sterk artistiek gevoel.

Frans van der Lingen gaf een opmerkelijke creatie van de gierige Juan, Willy Haak maakte een prachtige figuur van de oude heidense vrouw. Carl van der Plas als Victor de herder was de romantische tegenspeler van de sombere Juan. De bijna steeds mooie vertaling van Werumeus Buning was een praestatie die respect afdwingt. De regie van Laseur komt grote lof toe; hij had zorgvuldig de nuances van lyriek en dramatische onderstroom afgewogen. Men mag de Haagsche Comedie gelukwensen met deze uitzonderlijke voorstelling, die ons een der grootste Europese dichters nabij heeft gebracht.

Van geheel ander gehalte was het blijspelletje Als het kindje binnenkomt van Roger Macdougall, dat in regie van Bob de Lange door de Hagenaars werd vertoond. Paul Steenbergen en Myra Ward slaagden erin van een gezocht gegeven, dat niet eens een poging verried tot aanvaardbaarheid, een vermakelijke voorstelling te geven. Steenbergen was een tot het uiterste geprikkelde componist van schlagers, die door zijn vrouw die elk ogenblik hun baby kan krijgen, van het kastje naar de muur wordt gestuurd. Myra Ward als de kauwgom-etende Amerikaanse was zeer overtuigend.

Van het zelfde kaliber was het blijspel van Michel Duran: Wij zijn oprecht, door Rotterdams Toneel gebracht. Duran is niet geestiger dan

[p. 59]

Macdougall, maar wel veel amusanter. De echtgenoot (charmant en luchtig gespeeld door Dick van Veen) is maar steeds tot over zijn oren verliefd op op zijn vrouw (door Lily Bouwmeester met toewijding vertolkt). Zij is hem trouw, maar als de geroutineerde charmeur (Ko van Dijk) verschijnt, verandert er wel iets in haar houding, De vierde ‘im Bunde’ is het aanbidstertje van de echtgenoot(Andrea Domburg), door de charmeur belaagd. Het spelletje gaat nu tussen de twee paren en het zou niet veel om het lijf hebben, als de rol van Ko van Dijk niet het stuk droeg door zijn brutale oprechtheid, zijn plezierige ironie en voortvarende leefkracht.

Comedia bracht twee eenacters van voornaam gehalte: van Christopher Fry: Als een Phoenix... en van Noel Coward: Toevallige Ontmoeting. In het vorig seizoen zagen wij van de ‘London Studio Company’ Fry's eenacter reeds en de voorstelling van Comedia deed in niets onder voor de Engelse vertoning. De eenacter is een juweel van toneelschrijfkunst, waarin de geschiedenis van Ephesus' weduwe uit Petronius' Satiricon is bewerkt op een wijze zoals misschien alleen Fry dat kan. Virilius is gestorven, zijn vrouw Dynamene en haar dienstmaagd Doto treuren in zijn graftombe, besloten, hem in de dood te volgen. Dicht bij de tombe houdt een soldaat Tegeus, de wacht bij zes gehangenen; hij vindt de treurende vrouwen, brengt haar wijn en het verlangen tot leven terug. Hij ontbrandt in liefde voor Dynamene en zij voor hem. Als Tegeus op inspectie gaat, blijkt een der gehangenen meegenomen te zijn door familieleden. Tegeus zal gehangen worden in plaats van de onder zijn bewaking gestelde dode, maar Dynamene's liefde maakt haar vindingrijk: het lijk van Virilius zal de plaats innemen van de geroofde gehangene en zo wijden zij een dronk aan zijn behulpzame dierbare nagedachtenis. Humor en vervoering worden één in Fry's pure muzikale poëzie, wat het geheim is van zijn kunst. Guus Hermus en Enny Meunier speelden het liefdespaar romantisch en voortreffelijk van dictie. Bep Dekker toonde als Doto komische talenten, die hier en daar nog verfijning behoeven. De vertaling was van Bert Voeten.

De Toevallige Ontmoeting van Coward heeft als film groot succes beleefd. De getrouwde man en de getrouwde vrouw die elkaar in de stationswachtkamer ontmoeten en van elkaar gaan houden, maar de onmogelijkheid van elke consequentie hiervan erkennen, werden door Guus Hermus en Enny Meunier ingehouden en sober gespeeld. De achtergrond werd uitstekend en reliëf gebracht door Elsensohn als de kaartjesknipper en Clara Vischer als de buffetjuffrouw.

[p. 60]

De Nederlandse Comedie speelde Via Lissabon van Charles Morgan in de zorgvuldige vertaling van Ferd. Sterneberg. Het stuk dat tijdens en na de oorlog speelt, behandelt het thema van de aansprakelijkheid. In het eerste bedrijf spreken Julian en Marie, die na de oorlog getrouwd zijn, met hun vriend Philip over gebeurtenissen die zij samen meemaakten, verborgen op de graanzolder in een Frans dorp in 1943. Het tweede bedrijf grijpt terug naar dat verleden en wij zien de graanzolder, waar vier militairen wachten om doorgevoerd te worden naar Lissabon, naar de vrijheid. Het bevel over deze geheime post heeft een vrouw, Marie, die de verantwoordelijkheid draagt voor de ontsnappings-lijn. Philip en de jonge Dick en ook Julian, komen onder de indruk van de innerlijke rust die een lange Engelsman, bijgenaamd Reiger, toont. Men vreest dat er ‘een faux Anglais’, een Duitse spion, op de vluchtlijn is, en als men een papier vindt bij Reiger, dat op contact met Duitsland wijst, geeft Marie Julian bevel, Reiger te doden. Het derde bedrijf onthult dat Valerie, het meisje, van wie Philip is gaan houden, de halfzuster is van Reiger. Het blijkt, dat zij allen reeds weten dat Reiger onschuldig is gedood, maar er niet over durfden spreken. De aanwezigen zijn door het verleden zo met elkaar verbonden, dat zij de onvergetelijke figuur van Reiger en zijn dood niet meer als een muur tussen hen voelen, maar juist als schakel voor een diepe harmonie.

Het stuk vergt grote concentratie van de toeschouwer; er wordt veel in gepraat en dikwijls zeer litterair. Er is weinig uiterlijke handeling, behalve in de scène op de graanzolder. Niettemin is het een stuk, dat diepe indruk maakt en de toeschouwer niet loslaat. Wat Morgan mist aan dramatische constructie, bezit hij aan innerlijke magie en het is de buitengewone verdienste van Bentz van den Berg, die het stuk koos en regisseerde, dat hij de ragfijne nuances, de innerlijke accenten met behoedzame kracht zo indringend tot leven bracht. Wie het ‘klimaat’ van Morgan niet aanvoelt, zal dit stuk niet begrijpen. Wie zijn, nu reeds klassieke, roman The Fountain in zich heeft opgenomen, zal ook dit toneelwerk zien als de uiting van een dichterlijke geest, die de diepere verantwoordelijkheid doet beseffen van ieder, die door eigen gedragslijn en tendentie van de ziel bijdraagt tot het totaal-karakter van de tijd waarin hij leeft.

Ank van der Moer als Marie, Ellen Vogel als Valerie, Bentz als Philip, Fons Rademaker als Julian, Ton Lutz als Reiger droegen het moeilijke stuk, dat grote bijval verwierf.