De Gids. Jaargang 115

[p. 479]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Het Théâtre Hébertot bracht hier vorige seizoenen werk van Claudel, Mauriac, en van Montherlant. Het blijft steeds betreurenswaardig dat Frankrijk, op toneelgebied eens aan de spits, een grote inzinking vertoont, zowel in de keuze van repertoire als van vertolking. De dood van Copeau, van Dullin, van Jouvet heeft een leegte achtergelaten, die nog steeds niet door werk van jongeren is gevuld. Het brillante blijspel is een belangrijke plaats blijven innemen, maar helaas zijn wij in ons land verstoken van gastvoorstellingen, die ons de kunst der goede Franse acteurs mogen doen genieten.

Nu is Hébertot de laatste jaren niet gelukkig geweest met de keuze der hier vertoonde stukken. Des te meer waardeert men de voorstelling van Le Profanateur door Thierry Maulnier, de franse auteur, die naast filosofische essays, ook voor toneel schrijft. Le Profanateur werd in 1950 voor het eerst door Vilar vertoond in Avignon; het volgend jaar bracht het Théâtre de l'Athénée dit interessante werk in Parijs en wij hebben de mise-en-scène van deze opvoering ook in ons land gezien met de costuums van Léon Gischia. De rolbezetting was niet dezelfde, maar de hier te lande optredende acteurs gaven een uitstekend denkbeeld van hetgeen Maulnier heeft willen zeggen.

In tegenstelling tot de schrijvers, die de ‘littérature engagée’ voorstaan, verdedigt Maulnier de individuele vrijheid van de mens, om zich nergens voor in te zetten. Montferrat, de middeleeuwse militaire rebel, weigert in de strijd tussen de Paus en Keizer Frederik II van Hohenstaufen, partij de kiezen omdat hij de onbegrensde vrijheid voor zich opeist, ook al riskeert hij hierdoor niet slechts de dood, maar vooral de eeuwige verdoemenis. Want door het eeuwige leven op te offeren bevestigt hij, trots en uitdagend, de vrijheid van het individu. Tegenover deze profanateur stelt de auteur de leider der kerkelijke partij, Alde Pozzi, die fanatiek ‘engagé’ is en tezamen met zijn geloofsgenoten de ontkenner van Gods gebod vermoordt. Het erotisch conflict, dat zich op de achtergrond van de prin-

[p. 480]

cipiële strijd afspeelt, neemt eenzelfde verloop, want Montferrat verloochent bij zijn sterven ook deze liefde. Hij is de man, die zich niet kan wegschenken, die elke vorm van liefde, aards of goddelijk, afwijst.

Al is deze figuur een cerebraal bedenksel, men kan Montferrat grootheid niet ontzeggen. Katholieken hebben Maulnier's personnage antichristelijk genoemd. De auteur beroept zich in zijn verdediging o.a. op Racine, die in zijn Phèdre de onrust heeft willen kalmeren, die zijn profane stukken bij de Kerk wekten, maar die na Phèdre geen toneelwerk meer schreef... In elk geval is Montferrat, volgens zijn schepper, geen atheïst, want door God te bestrijden, erkent hij God's bestaan. Mauriac en Daniel Rops; zien zelfs in de opstandigheid van deze rebel het verlangen naar de God, die hij bestrijdt.

Zonder zich in deze theologische disputen te verdiepen, kan men vaststellen, dat Thierry Maulnier een belangwekkend stuk heeft geschreven met een held, die dramatische kracht paart aan meeslepende welsprekendheid. Dit stuk moge in sommige opzichten de vergelijking met Sartre of Camus niet kunnen doorstaan, het bezit anderzijds kwaliteiten, die een modern intellectueel boeien door consequente vermetelheid.

Het Amsterdams Toneelgezelschap bracht Hilda Crane van Samson Raphaelson in regie van Defresne. Wie dit stuk tevoren las, zou wellicht niet de moed hebben, de voorstelling ervan te gaan zien, want het is een melodrama, dat volgens recept op zelfmoord uitloopt. Toch zou men dan een avond van uitnemend toneelspel gemist hebben want Defresne heeft in deze mengelmoes van ‘echt’ en vals sentiment de dramatische speelscènes weten uit te buiten.

Hilda Crane heeft na verschillende mislukkingen in de liefde besloten een fabrikant van grasmaaimachines te trouwen, omdat zij meent hem voortaan trouw te kunnen zijn na de débacle van haar vergeefse liefde voor Charley Jensen, die een studie over Shelley heeft geschreven en daaraan later een professoraat dankt. Hilda's moeder, streng puriteins, tracht! et huwelijk van haar dochter op peil te houden, maar zij mist elk begrip voor de verwarringen in Hilda's innerlijk. De trouwe echtgenoot is een zo goede lobbes, dat hij de catastrophe in het leven van zijn aangebeden vrouw niet ziet naderen. Opnieuw komt Charley Jensen de verleidersrol spelen en nu bezwijkt Hilda. Vergeefs heeft zij getracht, ‘zich aan te passen’, de disharmonie van haar wezen drijft haar naar de laatste, definitieve ontluistering. In de ontreddering van haar wanhoop vraagt zij haar moeder: ‘Houdt u van mij?’ waarop deze koelbloedig ‘Neen’ antwoordt. En Hilda slikt de

[p. 481]

tabletjes, die haar de bevrijding van de dood zullen brengen, na het vergeefse liefde-zoeken.

De auteur heeft deze zwakke, verwarde psyche niet slecht gekarakteriseerd, en het tragische van een mens, die het met zichzelf niet vinden kan, wel doen voelen. Het melo-element zit voornamelijk in de figuren om Hilda heen, met name in de twee moederfiguren. De schoonmoeder wil haar zoon verdedigen tegen de funeste verbintenis met een vrouw, die hem slechts ongeluk kan brengen; zij haat Hilda en windt zich zo tot een paroxysme van woede op, dat haar hart het begeeft en zij na het huwelijk van haar zoon sterft. Hilda's moeder, streng gelovig, is in dat geloof zo verstard, dat zij haar eigen kind de dood indrijft. De liefde van de echtgenoot, hoe toegewijd ook, is niet bij machte, de toegang tot Hilda's vereenzaamde wezen te vinden. De perfide minnaar, die Shelley zo knap analyseert, zoekt slechts de bevrediging van eigen begeerte en offert Hilda daaraan op. Omringd door al deze vijandelijke machten zoekt zij de dood. De onwaarachtigheid van dit stuk schuilt niet in de hysterische krampachtigheid van de verwrongen Hilda, maar in de leugen, dat voor haar nergens een uitweg zou zijn, en in de combinatie van zovele onmenselijke figuren om haar heen.

Het stuk bevat een aantal prachtige speelrollen. De rechtschapen, deugdzame lobbes van een echtgenoot werd treffend eenvoudig en ontroerend door Tiemeyer gegeven. Charley Jensen vond een uitnemende vertolking door Gijsbert Tersteeg. Marie Hamel verraste als de schoonmoeder door haar knappe, doorwerkte spel. Hetty Beck kon niet geheel overtuigen als de ijskoude puriteinse moeder. De uiterst moeilijke rol van Hilda Crane werd door Caro van Eyck gespannen en met warme toewijding gespeeld. Zij had momenten waarop zij deze verbrokkelde, hulpeloze, flakkerende figuur tot leven wist te brengen, en het deerniswaardige van de innerlijke armoede deed voelen. Niettemin bleef het duidelijk, dat een rol als deze niet de grote kwaliteiten van Caro van Eyck recht deed wedervaren. Haar metalen stem, haar prachtige techniek, haar ‘standing’ lenen zich meer voor het klassieke drama dan voor het melo.

Ondanks het stuk met zijn veelal flodderige structuur heeft de regie van Defresne ons een avond van rijkgeschakeerd en boeiend toneelspel geschonken.

Het A.T.G. heeft na het ‘kattenstuk’ Miss Poes, ditmaal een mierendrama ten tonele gevoerd. Onder de wilde Vijgenboom is een fabel van Samuel Spewack, waarin de menselijke samenleving vanuit het mierenstandpunt wordt bekeken.

[p. 482]

Het stuk speelt in de troonzaal van de mierenkoningin, waar de ‘ingenieur’ allerlei ontdekkingen doet. Hij vergelijkt zijn soortgenoten met de mensen en brengt een paar werkmieren na langdurige proefnemingen het begrip liefde bij. Hij weet de koningin ook tot deze gevoelsstaat te bewegen, zodat hij prins-gemaal wordt. Zelfs de jaloezie wekt hij kunstmatig op, maar de oorlogen, die de mens voert, wil hij met zijn mierenverstand afschaffen. Zo raken wij in de tractaatjes-sfeer en in de preektoon, die het oorspronkelijk aardig gevonden motief langzaam maar zeker naar de verveling voeren.

Bijzonder ingenieus hadden Pieter en Romke Bogaerts het mierennest tot decor gemaakt, waarbij het meubilair en de costuums op allerlei insectenemblemen waren geïnspireerd. Elise Hoomans speelde met fijne humor en komische koninklijkheid de mierenkoningin en boeide voortdurend met haar matter-of-fact opmerkingen ten opzichte van de liefde. Jacques Snoek was met geest en vernuft de ingenieur, die het menselijke, àl te menselijke introduceert in het mierenrijk. Louis van Gasteren en Paul Huf waren kostelijk-belachelijke hovelingen en Robert de Vries en Annie de Lange fungeerden vermakelijk als de experimentators van de liefde. De regie van van Dalsum maakte het tempo, vooral naar het slot, te traag, maar had de figuren goed tegen elkaar afgewogen.

De Haagse Comedie heeft met Noel Coward's blijspel 'T Is maar Betrekkelijk een avond van kostelijk vermaak gebracht. De rol van de intellectuele butler in de huishouding van Lady Felicity is een dankbaar object, en Cees Laseur maakte van deze onmisbare figuur een juweeltje van acteer-kunst. Hij werd opzijde gestreefd, zo niet overtroffen door Fie Carelsen als de gravin, die met verrukkelijke bonhommie, natuurlijkheid en humor dit vrolijke stuk droeg. De geestige dialoog, de onweerstaanbaar komische situaties, die Coward's geheim zijn, verfristen en amuseerden, terwijl Theo Frenkel, Annie van Duyn, Carl van der Plas en vooral Diny Sprock als de kamenier het hunne bijdroegen, om dit stuk, dat door Laseur vertaald en geregisseerd werd, tot een doorslaand succes te maken.