De Gids. Jaargang 115

[p. 414]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Na de dood van Cor Ruys hebben wij nog zijn laatste werk kunnen zien: de regie en de vertaling van La Cuisine des Anges, het blijspel van Husson, dat reeds enige tijd in Parijs groot succes oogst. (Reeds door de titel te vertalen met: Engelen zonder Vleugels toonde Cor Ruys zijn esprit, want de Nederlandse titel geeft de essentie van het stuk beter weer dan de Franse). Het Vrije Toneel zal onder leiding van Anton Ruys het werk voort zetten; aan het slot gaf de stampvolle zaal door applaus dat schier geen einde nam, te kennen, dat het publiek trouw beloofde aan dit dappere groepje.

Het charmante stuk speelt in de vorige eeuw in Cayenne, waar een onhandig zakenman een bazar drijft. Drie dwangarbeiders uit de naburige strafkolonie mogen het dak repareren bij de heer Ducotel en zij dalen uit den hoge neer als ‘engelen zonder vleugels’, telkens als een der leden van het gezin Ducotel in moeilijkheden raakt. Dit trio gaf een schitterend samenspel te zien. Ton van Duinhoven, rustig maar doelbewust zijn gang gaand, helpt de dochter dwars door allerlei liefdes-obstakels heen, aan het geluk waar zij recht op heeft. Willy Ruys zet zijn zakenkennis in, om de boeken van de heer Ducotel in orde te krijgen, als deze gecontroleerd zullen worden door de strenge broer die daarvoor uit Frankrijk is overgekomen. Eric van Ingen is de gevoelsmens, die met madame Ducotel het grillig levensbestel overpeinst. In het spel van deze merkwaardige boeven was de regie en de geest van Cor Ruys steeds waarneembaar, tot in zijn intonatie en mimiek toe.

Wim van den Brink en Sara Heyblom als het argeloos en hulpeloos ouderpaar, Henry Orri als het liefhebbende jongemeisje, Anton Ruys als de strenge broer zorgden uitstekend voor de achtergrond van de activiteit der boeven. Dudok van Heel was de geaffecteerde verloofde van het meisje; Nell Koppen kreeg een opendoekje voor haar praatgrage Madame Parole. Verzorgde costuums van Serné en een alleraardigst decor van Beyne gaven de omlijsting van dit mousserende boeiende blijspel, dat ongetwijfeld lange tijd volle zalen zal trekken.

[p. 415]

Bij Het Volkstoneel werd de honderdste voorstelling van Kaj Munk's spel Het Woord gegeven. In dit drama over de dood, het geloof en het wonder komt een door alle personnages sterk doorleefd probleem ten tonele en het bleek opnieuw, welk een gelukkige greep Het Volkstoneel met dit stuk heeft gedaan. Gelukkiger dan met het eerste stuk van Barend van der Veen, (een Fries schrijver), Schip op 't Strand. Een strandjutter op een der Waddeneilanden heeft voor zijn mooie, over het paard getilde dochter veel geld nodig en komt ertoe, een bij een schipbreuk aangespoeld lijk te beroven en zijn aanstaande schoonzoon tegen diens wil daarbij te betrekken. De standjutter komt om bij een gevaarlijke redding en de burgemeester weet zo op het geweten van het dochtertje en haar verloofde te werken, dat zij wel inzien, dat het kwaad altijd gestraft en de deugd immer beloond wordt, zodat zij voortaan een onberispelijk leven zullen leiden. Elly Ruimschotel debuteerde in de rol van Margje, de verwende dochter, en zij maakte er een alleszins overtuigend figuurtje van. Jan Hundling als de standjutter speelde fors, maar niet te sterk aangezet de zeeman met het gevoelige vaderhart. Ad van Gessel was de in het nauw gedreven verloofde, die zijn geweten niet tot zwijgen kan brengen. Stine Lerou als de moeder en Ludzer Eringa als de moraliserende burgemeester vervulden hun rol aanvaardbaar. Een goede voorstelling van een niet overtuigend stuk.

De Nederlandse Comedie bracht ‘De Koopman van Venetië’ in de nieuwe vertaling van Bert Voeten. Het is nog te kort na de massale Jodenvervolging die zich tot in onze eigen steden heeft afgespeeld, om de Shylock, zoals Shakespeare hem heeft getekend, alleen maar te kunnen beschouwen als een merkwaardige menselijke figuur in de entourage van zijn tijd. De vertegenwoordigers van de Venetiaanse adel, die hem bespuwen, die hem zijn dochter, zijn bezittingen en zijn godsdienst ontnemen, kunnen ons als figuren in dit ‘blijspel’ slechts tot afkeer bewegen, al tracht de toeschouwer naar de objectieve instelling te streven dat Shakespeare een tijdsbeeld heeft gegeven van die dagen, waarin de speelsheid reliëf krijgt door de zwarte achtergrond van deze eenzame verbitterde mens. Gobau speelde Shylock beheerst, rustig aanvankelijk en pas langzamerhand kwam de donkere haat te voorschijn, de maniakale zucht naar genoegdoening en wraak, tot hij vernietigd wordt door de Christenen en hij er ternauwernood het leven afbrengt. Een knappe rol.

Ank van der Moer had in de rol van Portia zowel het bekoorlijke als het doortastende, waarmee zij met groot prestige in de rechtzaal voor advo-

[p. 416]

caat speelt. Ellen Vogel als Nerissa was de liefelijkheid zelve. Bentz van den Berg gaf de melancholieke Antonio waardig weer; Fons Rademaker was een uitbundige Gratiano. Ton Lutz als de minaar Bassiano kon niet geheel overtuigen, evenmin als Allard van der Scheer als Lorenzo. Lous Hensen was een ietwat schimmige Jessica, Henk van Ulsen een koddige Gobbo en La Chapelle een waardige Doge. Het decor van Wijnberg was zeer fraai, al miste men in het blijvende (en zeer pittoreske) decor bijvoorbeeld de intimiteit van Portia's kamer. Misschien waren de costuums wat te schitterend, terwijl het uit den hoge neerdalende complement van de aankleding der scènes soms vluchtig en gejaagd aandeed.

De Haagsche Comedie opende de Haagse kunstmaand met een Nederlands stuk van Ary den Hertog: ‘Circus Europa, een fantazie rondom een dierbaar bezit’. De auteur heeft op geestige wijze de personnages afwisselend laten optreden als circus-artisten en als politieke figuren, waarbij de diverse nationaliteiten zowel in het circus als in de politiek tot markante uitbeelding voerden. Evenals vroeger in ‘Des Duivels Prentenboek’ goochelt den Hertog op virtuoze wijze met zijn gegeven, er telkens andere kanten van belichtend, met dit verschil, dat in Circus Europa ons huidig tijdsgewricht ten opzichte van politieke situaties het eigenlijke diep ernstige onderwerp is.

Amerika wil Circus Europa voor Hollywood kopen, wat een parallel betekent voor: Europa dient een openluchtmuseum te worden voor de cultuurbehoeften van Amerika. De hoofdpersoon, advocaat Winnimer, - later clown in het circus, - ziet zich in een angstdroom achter tralies der ‘aziatische’ concentratiekampen en wil dan maar liever het dierbare circus Europa aan Amerika cadeau doen. Het valt buiten het bestek van deze kroniek, de politieke bedoelingen van dit stuk, waarover nogal wat te doen is geweest, te ontleden.

Dramatisch kan men tegen het stuk bezwaren hebben, het is te lang, en er lopen teveel ideeën door elkaar, waardoor men soms de draad bijna kwijt is. Niettemin is er ook te bewonderen in dit werk. De brillante inzet, de voortreffelijke dialoog, het gedurfde gegeven zijn van een toneelschrijver met respectabele kwaliteiten. Onder regie van Laseur werd er een uitstekende voorstelling van gegeven met boeiende decors van Hans van Norden. Laseur was als advocaat zeer overtuigend, als minister niet steeds. Een bijzonder knappe praestatie gaf Theo Frenkel als de circusdokter Montano, even markant als persoonlijk gespeeld. Elisabeth Andersen als de acrobate was charmant, evenals Annie van Duyn als de

[p. 417]

vrouwelijke franse minister. Een stuk van onze tijd, met tekortkomingen, maar ook met vele kwaliteiten.

De Haagsche Comedie gaf een avond ter ere van Couperus, waarbij Willy Haak, Jan Retèl, Fie Carelsen, Albert Vogel en Paul Steenbergen ververschillende korte vertellingen van onze grote schrijver voordroegen. Daarna zagen wij het laatste bedrijf van het door Mevrouw Couperus voor toneel bewerkte drama Eline Vere. Heleen Pimentel gaf van deze fragiele pathologische figuur een prachtige uitbeelding. De enkele personen die in het laatst van haar leven nog om haar heen staan, kan zij niet meer verdragen, zelfs niet de moederlijke mevrouw van Raat. In dit bedrijf zien wij de eenzaamheid, de tragische onontkoombaarheid van de dood voor dit hulpeloze figuurtje. Met sobere middelen wist Heleen Pimentel diep te ontroeren, het telkens door kuchen afgebroken zingen, het heen en weer dwalen door de kamer, de angst, de rusteloosheid en ten slotte de half wel, half niet gewilde dood. Een buitengewone creatie, die ons aan Else Mauhs herinnerde, en die onvergetelijke indruk maakte.

Rika Hopper heeft, nu zij 75 jaar is geworden, in het Spaanse stuk van Casona De Ander getoond, over welk een onvermoeibare vitaliteit zij nog steeds beschikt en welk een ras-actrice zij is. Als zij, de grootmoeder, haar kleinzoon met zijn vrouw uit Canada terug ziet keren na een afwezigheid van twintig jaar, ontplooit zij een stralende kracht tot leven en gelukkig zijn, die de zaal tot ovaties bracht. Gesecundeerd door Guus Hermus, Enny Meunier, Elsensohn en Steye van Brandenburg vierde zij een alleszins verdiende triomf.

Het wereldberoemde stuk van Pirandello: ‘Hendrik IV’ werd door Rotterdams Toneel in een meesterlijke voorstelling gebracht. Was dit voor een deel te danken aan de Franse regisseur André Barsacq, die tot in elk detail deed beseffen, wat artistieke en intelligente regie uit een gezelschap tevoorschijn kan brengen, toch was het alles overtreffend succes der voorstelling op rekening te schrijven van Ko van Dijk.

Deze nog jonge acteur, die reeds in verscheiden stukken blijk gaf van zijn krachtig en gevarieerd talent (Othello, De Mirakelridder), is met de vertolking van Hendrik IV plotseling gestegen tot een hoogte van toneelspelen, die in ons land een unicum genoemd moet worden. De even tragische als fascinerende figuur van de jonge man, die in een historische optocht Hendrik IV voorstelt en gevaarlijk van zijn paard komt te vallen, tengevolge waarvan hij verder leeft in de waan, dat hij keizer Hendrik IV is, werd door Pirandello getekend met een diepzinnige psychologie,

[p. 418]

maar vooral met een dramatisch meesterschap, die hem doen behoren tot de grootste toneelschrijvers der laatste eeuw.

Kort nadat Pirandello dit grandioze stuk in 1922 voltooide, speelde Pitoëff het in Parijs; later is het o.a. door Moïssi en ten onzent ook door Louis de Vries vertolkt. Pitoëff, mager, verkommerd, met het ingevreten lijden op het getourmenteerde gezicht, legde de nadruk op het element waanzin in deze vereenzaamde. En nu was het verrassende, het vervoerende van Ko van Dijk's interpretatie: de menselijkheid, de grootheid van het in eigen begrenzing opgesloten zijn van deze pathologische figuur, die in werkelijkheid reeds van zijn waan is genezen, maar de comedie verder speelt, omdat hij voor een ander leven niet meer geschikt is. Men kan verschillende opvattingen van dit stuk verdedigen, maar in Barsacq's regie komt om deze Hendrik IV een ruimte, een diepte, een hoogte, die hem geheel isoleren van het gewone leven. Genezen en toch een paria, die zich in de elfde eeuw moet handhaven en voor altijd een masker moet dragen. In zijn gesimuleerde waanzin was Ko van Dijk angst-aanjagend van dreiging en grote toorn, maar evenzeer deerniswekkend in zijn gedempt, eenvoudig spreken met zijn dienaren. Voortdurend fascineerde hij met zijn diepe, alles dominerende stem, met zijn ingehouden, bijna snikkend spreken, met zijn effectief gebaar, sober en krachtig, en vooral - met zijn heldere dictie, waardoor de gecompliceerde tekst meeslepend, ja, adembenemend werd. De rijkdom en, bij alle pathos, de oprechtheid van dit spel greep de toeschouwers regelrecht in het hart en liet ze niet los. Barsacq had wonderen gedaan met de medespelenden, die men nooit beter heeft gezien. Prachtig was Loudi Nyhoff als de markiezin, perfect was Dick van Veen als de baron, die twintig jaar geleden zijn medeminnaar van het paard deed vallen, goed ook Arnoldi als de psychiater-die-het-weet. De vier dienaren, van Eli Blom, Ad Noyons, Ton Lensink en Sieto Hovink werkten voortreffelijk mee aan de sterk-gespannen atmosfeer, die Pirandello tot het einde toe geen ogenblik laat verslappen. Ook het jonge paar van Kitty Knappert en Frans Vorstman was uitstekend. Costuums en decors van Léon Gischia kon men in vele opzichten bewonderen.

Met deze monumentale rol heeft Ko van Dijk geschiedenis gemaakt. Tot in lengte van dagen zal deze Hendrik IV teboek staan als een der grote creaties van ons toneel. Het publiek heeft de genialiteit herkend en hem ovatie op ovatie gebracht.