De Gids. Jaargang 115

[p. 323]

L. van Egeraat
Defensie is niet genoeg

Het Westerse antwoord op de Russische uitdaging heeft de vorm aangenomen van een bedwingingspolitiek. Militair gesproken is deze geconcretiseerd in de NAVO met als - nog niet gerealiseerde - kern daarin de Europese Defensie Gemeenschap. Deze militaire bedwinging is noodzakelijk, doch niet voldoende. Wij bedoelen dan nog niet, dat men de communistische verlossingsleer ook tegemoet dient te komen met een Westerse economische samenwerking. Ook dit is inderdaad wezenlijk noodzakelijk. Doch iets nog veel positievers zal het Westen moeten bieden om een geestelijk tegenwicht tegenover Rusland te kunnen bezitten.

I

Het is nl. opmerkelijk, hoezeer wij in het Westen de ideële drijfveren, die achter het Communisme stuwen, neigen te onderschatten. Wij worden niet moe erop te wijzen, hoezeer het materialisme aan het communisme ten grondslag ligt. Men vergete echter niet, dat Rusland de Westerse economische prestaties volmondig toegeeft doch ons systeem aanklaagt omdat het immoreel zou zijn. Hun eigen stelsel wordt ook niet primair bejubeld vanwege de technisch-economische resultaten, maar omdat het een nieuwe hemel en een nieuwe aarde belooft. In het communisme klinkt de echo door van de Apocalyps: ‘en er zal geen dood meer zijn, noch zorgen of geween; ook pijn zal verdwenen zijn: want al het verledene is voorbij’. En dit geluid leeft dan bij de zgn. materialisten...

Daartegenover zal het Westen, veel meer dan thans nog het geval is, doordrongen moeten worden van het besef ook ideologisch een tegenwicht te moeten plaatsen. Dat is op de eerste plaats voor onszelf nodig: willen wij de Westerse waarden verdedigen; dan moeten wij hen eerst zelf levendig bewust zijn. De cultuur van mensen en volken is immers des te meer voortgeschreden, naarmate men zich deze cultuur en de daarmee samenhangende waarden beter bewust is. Daarom betekent Europese cultuur het Europese

[p. 324]

bewustworden van zichzelf en zijn eigen waarden. De weg die het Westen daarom moet gaan is deze, dat het zichzelf bewust moet worden.

Maar ook om andere redenen is dit dringend nodig. De Oosteuropese volken, die thans nog liggen in de Russische greep, zullen bij ons een perspectief moeten vinden en niet slechts de leuze van een anti-communisme. Voor Duitsland geldt hetzelfde: willen wij de reusachtige expansieve krachten van dit volk voor ons laten werken, dan moet West-Europa een positief ideaal kunnen bieden.

Thans echter is de situatie nog grotendeels deze, dat de Europese waarden nog te weinig mentaal bezit geworden zijn van de volken. De Europese gedachte bevindt zich in een Niemandsland, gelegen tussen de feitelijksociologische solidariteit der Europese volken enerzijds; en een morele solidariteit anderzijds. De eerste ligt al ver voor ons in ons gezichtsveld, de tweede echter hinkt nog ver achter ons aan. Onze opgave is daarmede duidelijk: wij moeten Europa helpen, zichzelf te hervinden.

II

De twee dominerende trekken van de Oude Wereld waren de almacht van de staat en de mening, fatalistisch bepaald te zijn door de omgeving en de omstandigheden. Door de opkomst van de Joods-Christelijke wereld enerzijds en de Grieks-Romeinse anderzijds werd dit beeld op revolutionnaire wijze veranderd. En deze beide geesteswerelden hebben samen het huidige Westerse cultuurbeeld bepaald. Tegenover de staatsalmacht werd gesteld de persoonlijke verantwoordelijkheid. In de middeleeuwen werd deze de basis voor het grote experiment om de regeringen zelf onder de wet te stellen. En in de eeuwen die volgden leidde dit tot de idee van volkvertegenwoordigende bestuursorganen en politieke vrijheid.

Ook de idee van een determinerende omgeving verdween. Er opende zich een ruimte tussen de Goddelijke orde, zoals die in God's geest bestaat, en de menselijke orde die men hier op aarde aantreft. De statische opvatting van de sociale orde week voor de dynamische. Het verlangen om te scheppen, om te vormen en in de omstandigheden in te grijpen werd als een injectie gegoten in de Westerse wereld. Op deze wijze bracht juist het Westen een nieuwe wereld en een nieuwe hemel. Het communisme daarentegen is, hiermede vergeleken, juist de uiterste vorm van een reactionnaire beweging. Wederom immers stelt het de mensen onder de gedetermineerdheid van de sociale omgeving en voert het - als noodzakelijke consequentie daarvan - de staat terug naar zijn almachtige positie.

[p. 325]

III

De mens wil inderdaad méér dan economische welvaart: hij wil ook, dat zijn leven zin heeft. In het communisme krijgt het dit, doordat het individu wordt ingezet als deel van het verlossing bewerkende geheel. De Westerse waarden zijn anders, minder reactionnair zelfs. Mensen en volken moeten hun eigen bestemming kunnen bepalen en vervullen. De mensheid heeft geen collectief uiteindelijk doel. Een heilstaat te beloven is zelfs afgoderij, daar onze vrijheid juist ligt in de erkenning dat één God heerst over ons allen en wij daarom nooit door één menselijke mythe verenigd kunnen worden.

Mensen en volken moeten op eigen verantwoordelijkheid een eigen bestemming vinden, doch behoren dit te doen, staande onder enige fundamentele geboden van waarheid, naastenliefde en recht. De grondslag der Westerse solidariteit ligt juist in de verscheidenheid van levensroeping naast de eenheid in de geboden. Verscheidenheid en gebod aanvaarden wij beide: als synthese komt daaruit de persoonlijke verantwoordelijkheid voort.

Europa heeft zijn geschiedenis vooral onder de inwerking van deze twee stromingen gevormd: vrijheid voor de geest en eerbied voor de persoon van de mens. Beide leiden naar een pluralistische levensvisie. De eerste wordt gesymboliseerd door Socrates: de tweede gedachte is Vlees geworden in de Christus. En nu moeten wij nimmer vergeten, dat het de Staat was, die beide doodde: Socrates en Christus.

IV

Want waardoor is het dan, dat de reactionnaire opvatting van het communisme weer het initiatief heeft overgenomen? Minder door wat het belooft dan wel door wat het aanvalt. De Westerse fase van de boven geschetste waarden is tenslotte, in de loop der hele wereldgeschiedenis, nog slechts een experiment van vrij korte duur geweest. En wij dreigen nu in de situatie komen te verkeren, dat ons eigen Geloof in dit experiment aan het wankelen gaat. De Westerse levenswijze wordt niet slechts bedreigd van buiten, doch ook zelf scheppen wij de voorwaarden voor de interne ondermijning.

En de concrete vijand die het vrije Westen bedreigt, wordt steeds meer het nationalisme, met de twee verschijningsvormen: het centralisme naar binnen en de absolute soevereiniteit naar buiten. Op staatkundig gebied

[p. 326]

toont het zich door een doden van gewestelijke en functionele autonomie. De pluraliteit, een der wezenlijke Westerse waarden, dreigt daarmede verloren te gaan. Op economisch terrein is er dezelfde tendens: een steeds verder gaande concentrering en centralisering der bedrijfsvoering.

De oorzaken van dit alles zijn veelvuldig: de bevolkingssamenballing in de steden maakt een centralisme steeds meer onvermijdelijk. Spreekt men al niet van ‘Parijs en de Franse Woestijn?’ Ook de verdere uitbouw van de Westerse defensie heeft, tragischerwijze, hetzelfde effect, waardoor het Westen ideologisch steeds meer zijn eigen waarden verliest en identiek wordt met de tegenstander. De integrale oorlog immers moet tot een centralisme leiden, waarbij de vrijheid van beroepskeuze, van productie en wellicht van consumptie steeds meer zal worden ingeperkt. Daarnaast zal in de voortgezette spanning van de ‘two world's line-up’ ook de geestelijke vrijheid en onafhankelijkheid offers moeten brengen: de Amerikaanse communistenhetze is hiervan slechts een enkel symptoom.

Ook de moderne welvaartsstaat bevordert een centralistisch nationalisme. Het is al typerend, dat de linkse bewegingen - vroeger wantrouwend t.o. staat en gezag - een steeds nationalistischer karakter krijgen. Elke beweging immers die de staat verovert, wordt staatsbehoudend en nationaal. Anders dan in de vorige eeuw en anders ook dan thans nog in Azië, is de zgn. vierde stand juist sterk nationalistisch en staan de middengroepen een liberaal internationalisme voor, waarbij de nationale staat haar centraliserende en soevereine trek zal verliezen. De moderne welvaartsstaat bevindt zich kennelijk in een vicieuze cirkel: hoe machtelozer de nationale staat zich verhoudt tot de problemen die immers van internationale aard zijn; - en hoe onvermijdelijk het toch is een actieve economische en sociale politiek te voeren; des te sterker wordt de machtsconcentratie om althans dat gebied te controleren, waarover men zeggingschap heeft.

V

Wij willen niet zeggen, dat centralisme per se onjuist is. Het is dit evenmin als decentralisatie en pluraliteit per se ideaal is. Men moet elk vraagstuk concreet benaderen en zien in welk kader dit het best kan worden opgelost. Centralisatie kent een optimumgrens. Geestelijk is deze bereikt, als de essentie van de Westerse waarden teloor dreigt te gaan. Ook practischtechnisch zal bijv. een gemeentelijke dienst, die minder technisch en meer sociaal is, die zich dus meer moet aanpassen aan het variabele der menselijke natuur, steeds meer autonomie moeten krijgen. In de bedrijven geldt

[p. 327]

hetzelfde. Ook maakt de moderne techniek decentralisatie van vestigingen mogelijk. Het sociale voordeel is dan, dat proletariërssteden worden vermeden, welke immers de geschikte sociologische voedingsbodem bieden voor massavorming en daarmee tot ondermijning van de progressief Westerse idealen.

De ideologische klove tussen West en Oost mag niet kleiner worden door concessies aan onze zijde. Voortdurend moet het Westerse cultuurbeeld worden hooggehouden. Elk, die decentralisatie en pluraliteit bevordert op zijn eigen terrein - temidden van de eenheid der fundamentele geboden - werkt hieraan mede. Verdediging en economische eenwording is niet genoeg. Het Westen behoeft ook een solidariteit, welke gegrondvest is op een rotsvast Geloof in zichzelf.