De Gids. Jaargang 115

[p. 222]

XXIV
G. Kloeke
Onze taal

‘Wij leven in een tijd van chaotische verwarring wat de meningen over taalgebruik betreft en daardoor ook over de wijze waarop het onderwijs in de moedertaal gegeven moet worden. De een verlangt naar vaste normen en regels, zodat men weet waaraan men zich te houden heeft en de ander wil laten groeien wat groeit. De een maakt scherp onderscheid tussen schrijf- en spreektaal en de ander wil liefst alle slordigheden waarmee de laatste behept is, in de eerste overnemen. Er zijn leraren in Nederlands die niet meer de moed hebben, iets voor fout te verklaren, wanneer het maar voldoende vaak voorkomt.’ Ziedaar volgens mededeling der Redactie enkele taalkundige aspecten van ‘De tijd waarin wij leven’. Geheel onverklaarbaar was het niet, dat men zich juist tot ondergetekende heeft gericht om nadere informatie op dit gebied. De vorige zomer heb ik nl. een werkje gepubliceerd over Gezag en Norm bij het gebruik van Verzorgd Nederlands, waarin ik enige bezwaren heb ontvouwd tegen de theorie van het ‘Algemeen Beschaafd’. De leerstellingen van deze theorie hebben grote invloed gehad op de opvattingen aangaande de doelstelling van ons taalonderwijs. Wie van mening is dat deze opvattingen niet geheel juist zijn, dient dus allereerst de beginselen aan een kritische beschouwing te onderwerpen. De gedachten waarvan ik uitging wil ik even in 't kort samenvatten:

1.	De term ‘Algemeen Beschaafd’, gebezigd ter aanduiding van ‘gezaghebbende’ taal, bevat een contradictio in terminis - wanneer men althans ‘Beschaafd’ opvat in de normale betekenis die het Woordenboek daaraan toekent. ‘Gezag’ (ook dat in taalzaken) kan niet ‘algemeen’ zijn, doch pleegt te berusten in handen van een kleine minderheid.
2.	De vooral in de 18de eeuw veelal verkondigde simplistische leer dat men dient te spreken zoals men schrijft hield geen rekening met de omstandigheid, dat de taal overal en te allen tijde langzaam verandert.
3.	De tegen het einde van de 19de eeuw aangeheven leuze, dat men (juist omgekeerd) dient te schrijven zoals men spreekt wordt echter ook weinig meer gehoord. Wel aanvaarden we het realistische proza dat door goede schrij-

[p. 223]

	vers in bepaalde situaties nodig wordt geoordeeld, maar de geforceerd ‘natuurlike’ stijl, waarvan b.v. 50 jaar geleden sommige nieuwlichters zich in hun publicaties plachten te bedienen, maakt thans de indruk van eigengereidheid: Man merkt die Absicht und man ist verstimmt. Anders gezegd: de goede smaak wordt erdoor beledigd.
4.	De scherpe indeling in ‘natuurlijke’ taal enerzijds (d.i. taal die uitsluitend door bemiddeling van het gehoor tot ons is gekomen) en ‘onnatuurlijke’ aan de andere kant (d.i. taal die wij door het medium van het schrift of op schoolse wijze hebben geleerd) draagt het kenmerk van willekeur, zolang wij niet precies weten, welk materiaal van schoolse of boekerige herkomst is.
5.	Het staat vast dat in de omgangstaal der beschaafden heel wat taalmateriaal is aan te wijzen van onmiskenbaar boekerige herkomst, al wordt dat door huidige sprekers niet altijd meer als zodanig gevoeld.
6.	De vraag of invloed van de schrijftaal op de omgangstaal gewenst is, is niet een vraag van wetenschappelijke orde en gaat eigenlijk uit van de (onbewezen) praemissen: 1^o dat het ‘natuurlijke’ karakter van de beschaafde omgangstaal vanzelfsprekend is en 2^o dat een beschaafdentaal zich ook zonder de motorische kracht der schriftelijke overlevering wel aan de top zou kunnen handhaven.

Ik kom hiermee tot de eigenlijke kern van de kwestie zoals die door de Redactie is gesteld: ‘De een verlangt naar vaste normen en regels... en de ander wil laten groeien wat groeit.’ Welke opvatting is de juiste?

In reactie op 19de-eeuwse opvattingen luidde het antwoord van 20ste-eeuwse linguisten: ‘Niet wat geschrevem, maar hetgeen door beschaafde mensen gesproken wordt beschouwt verreweg het grootste gedeelte van allen die onderwijs geven als de norm waarnaar men zich bij de studie van onze hedendaagse taal moet richten’ (Hesseling). ‘De klank is het eerst gegevene, en naar de klank moet zich de spelling regelen, niet omgekeerd’ (Salverda de Grave).

Deze uitspraken van twee eminente geleerden hebben, bezien in het licht van die dagen, een gezonde ondergrond, maar op de vraag, of men ze mag beschouwen als het definitieve antwoord van De Wetenschap, zal men thans ontkennend moeten antwoorden; het woordje ‘moet’ is te veel. Men kan gemakkelijk aantonen, niet alleen dat ten onzent herhaaldelijk gehandeld is (en wordt) tegen de ‘wetenschappelijke’ regel, maar dat er landen zijn waar men heeft menen te moeten handelen lijnrecht tegen het recept in.

Wie als geleerde een gedragslijn wil voorschrijven dient er zich ter dege

[p. 224]

van bewust te zijn, dat hij daarmee afdaalt naar het niveau der practische (taal)politiek. De mannen van wetenschap kunnen daar veel goeds verrichten, maar... het laatste woord hebben ze niet. Ze zullen steeds rekening moeten houden met de macht der feiten en één dier feiten is, dat er onder beschaafden een diepgewortelde neiging bestaat om, in schrijven èn spreken, te zondigen tegen het bovengenoemde voorschrift. En soms met duidelijk succes. Wat moet men nu met enkelschrijftaalvormen en met het onwettig in de orale taal doorgedrongen materiaal beginnen? Het verder gebruik ervan verbieden? Maar dat zou weinig stroken met de tot het uiterste volgehouden tolerantie ten aanzien van àlle taaluitingen, die juist een der kenmerken is van onze moderne taalpaedagogiek.

Na de beëindiging van de zogenaamde spellingoorlog is bij onze taalpaedagogen een duidelijke inzinking van belangstelling voor de hier gestelde problemen ingetreden. Nu het practische resultaat van de spellingvereenvoudiging bereikt is (een resultaat waaraan ook ik niet zou willen tornen), schijnt de ware stimulans te ontbreken voor verder onderzoek naar de gezagsverhoudingen in het taalkundig bestel. Dat is jammer, want met de spellingvereenvoudiging is de kous nog niet afgebreid. Ik herinner aan het nog steeds niet opgeloste probleem van de voornaamwoordelijke aanduiding. Moet men van de Waarheid zeggen dat zij of dat hij (of dat-ie) zegeviert? Of moet men maar doen of dit probleem niet bestaat? Voor de man van wetenschap zal een onderzoek naar wat de beschaafde taalgebruiker doet moeten prevaleren boven de vraag wat men moet. Welnu, het komt mij voor, dat de pronominale aanduiding hij, bij begrippen als ‘Waarheid’ enz. in elke sfeer die zich maar even boven de alledaagse verheft, door beschaafden als dissonant zou worden gevoeld. Of geldt de absolutistische gezagswaarde van het (Algemeen) Beschaafd slechts in bizondere gevallen? Is het ook hier: Und der König absolut... wenn er unsern Willen tut?

Het Beschaafd heeft gezag of het heeft het niet. Maar ontkent men dat gezag in bepaalde gevallen, dan zal de wetenschap er achter moeten zien te komen, waar het dan wel zetelt. We moeten hierbij goed in het oog houden dat het taalleven voor 90% conservatief (d.i. conserverend, behoudend) is. Was het anders, dan zouden we de Reinaert en Vondel nu in het geheel niet meer kunnen begrijpen. De taal waarvan de tegenwoordige generatie zich bedient, moet dus worden beschouwd als een echo van de taal van het voorafgaande geslacht, en die is op haar beurt weer een reflex van de taalhabitus der voorvaderen. Ook de wijzigingen, die gepaard gaan met het doorgeven der taal van het ene geslacht op het andere,

[p. 225]

heeft de taalgebruiker niet letterlijk ‘uit zichzelf’ maar van anderen overgenomen, omdat hij zijn taal daarmee meende te kunnen verrijken.

Deze wijzigingen worden door elke man van wetenschap als feit aanvaard, maar sommige taalpaedagogen zijn geneigd tot één voorbehoud: géén schrijftaal overnemen, want dat is onnatuurlijk. In de goede smaak van de beschaafde taalgebruiker schijnt men, wat dit betreft, niet een al te groot vertrouwen te hebben. Ten onrechte naar het mij voorkomt. De meeste vergrijpen tegen de goede smaak constateert men juist bij mensen met een taalhabitus, die men wel als sub-standard pleegt aan te duiden. Dit is aardig aangetoond in het pas verschenen boek van Robert A. Hall Jr. met de suggestieve titel Leave your language alone (Ithaca N-Y, 1950). Hall komt op tegen de autoritaire wijze waarop door mensen, die de standaard in pacht menen te hebben, wordt gesproken over ‘correct’ of ‘bad’ Engels. Bangmakerij is uit den boze: ‘Our present treatment of non-standard speakers serves only to give insecurity instead of security, worry instead of certainty, fear instead of confidence, and makes enemies instead of friends for the standard language’. Anders dan uit de titel van zijn boek zou zijn af te leiden onderschat Hall de rol van de standaardtaal in genen dele (al zou hij het blijkbaar als overtuigd demokraat anders wensen): ‘From the short-run point of view, we still have with us the fact that standard speech is regarded as desirable and necessary by a dominant portion of our community’: ‘If little Johnny uses some form that is really non standard, we can point it out to him, and get him to change, not on an authoritarian basis, but on a basis of actual usage among people whose speech is acceptable’. Tegen deze beschouwingen heb ik alleen het bezwaar dat hier over een ‘short-run point of view’ wordt gesproken alsof er een andere utopische taalbehandeling op komst is. De realiteit (gewenst of niet-gewenst) zal nooit uit het oog mogen worden verloren, een taalwaarnemer moet zich niet overgeven aan wishful thinking. H.'s paedagogische raad houdt dunkt me ook onvoldoende rekening met het feit, dat het spottend of ernstig laken van taalverschijnselen, die niet (meer) behoren tot de taal van een bepaald milieu, grotendeels buiten de school om geschiedt. Vooral in intellectuele kringen is de spot een machtig wapen in de strijd voor taalverzorging. Die spot heeft (dit ter geruststelling van meergenoemde taalpaedagogen) ook wel eens betrekking op het gebruik van boekerige taal, maar in de meeste gevallen richt hij zich merkwaardigerwijze juist tegen het taalgebruik van mensen die zich zouden kenmerken door een houding van ‘leaving their language alone’. Getransponeerd in het taalgebruik der intellectuelen zijn dit: mensen die onbeschaafd, ongeculti-

[p. 226]

veerd spreken. En de beschaafden zullen U erop wijzen, dat men een geletterd man aan taal en uitspraak dadelijk uit de grote hoop herkent. Nu is het een nauwelijks te loochenen feit, dat uit de kringen van personen die zich het meest rekenschap plegen te geven van hun taalgebruik (romanschrijvers, redenaars, voordrachtkunstenaars) steeds de heftigste protesten zijn gekomen tegen een waardering der schrijftaal als element van secundaire betekenis. Men kan dit onverstandig noemen, maar (nog daargelaten of deze appreciatie juist is), wie zou willen beweren dat het puur-verstandelijke in de geschiedenis steeds heeft gezegevierd? Men kan immers aantonen, dat in de taalusus der beschaafden elementen zijn opgenomen die, in strijd met een eenzijdig-linguistische theorie, van literaire oorsprong zijn. ‘Bedenkelijker’ (ik redeneer nu van het standpunt der uitsluitend linguistisch-georiënteerden) wordt de zaak, als men ziet dat juist de beschaafde kringen, waaraan omnium consensu het meeste ‘gezag’ inzake de taal toekomt, zich zo ‘averechts’ gedragen. Hier gaapt naar het mij voorkomt nog altijd een onoverbrugbare kloof tussen de pur-sang-linguist en de beschaafde taalgebruiker.

Wanneer ik mij nu ook even aan taalpolitieke bespiegelingen mag wagen, dan zie ik theoretisch slechts twee middelen om de kloof te overbruggen. Het eerste zou daarin bestaan, dat men de beschaafden (niet alleen in ons land maar ook elders) van ongelijk overtuigt. Mijn beoordeling van deze mogelijkheid heb ik vroeger reeds onder woorden gebracht: ‘Het streven naar “verzorgde taal” hebben alle beschaafden gemeen, omdat het een der wezenskenmerken is van cultuur.’

De andere mogelijkheid is de onomwonden erkenning der linguisten dat de beschaafdentaal een verschijnsel sui generis is, dat men als feit heeft te aanvaarden en dat men in zijn eindeloze gecompliceerdheid en met al zijn tegenstrijdigheden en onwetmatigheden zal moeten trachten te analyseren om de bronnen van zijn ‘gezag’ te kunnen opsporen. Vermoedelijk zal hierbij aan het licht komen, dat behalve de linguisten o.a. de sociologen hier veel tot verheldering van inzicht zullen kunnen bijdragen. Voor ‘de tijd waarin wij leven’ zal men hieruit opnieuw de les kunnen putten, dat men met ‘leuzen’ geen wetenschap kan bedrijven en dat nog altijd waar blijft, wat Hesseling reeds in 1908 heeft gezegd, nl.: ‘dat in de taalstudie alle uitspraken die te absoluut worden opgevat tot ongerijmdheden kunnen leiden; die altijd zich voordoende behoefte aan een korrektief van 't geen men als norm meent te hebben gevonden, kan ons bewaren voor 't bekrompen vasthouden aan een stelsel.’