De Gids. Jaargang 115

[p. 187]

XIX
Sj. Groenman
Sociologie en sociografie in onderlinge relatie

De onderscheiding tussen de sociologie als wetenschap, die naar algemeen maatschappelijk inzicht streeft, en de sociografie als de wetenschap van het concrete, aan tijd en plaats gebonden onderzoek wordt tot op de huidige dag in de Nederlandse sociale wetenschap gehandhaafd, En men kan zeggen: met vrucht. De socioloog, die onze samenleving, en in het bijzonder wel de structuurveranderingen daarin, tracht te begrijpen, is een geheel ander man dan de sociale onderzoeker, die zijn aandacht richt op een enkel sociaal verschijnsel. De eerste komt tot algemene begripsvorming, tot wijde hypothesen, hij brengt tal van processen met elkander in verband, hij kan zoals Karl Mannheim mens en maatschappij zien ‘in an age of reconstruction’. In een tijdvak van een zekere duur, en vanzelfsprekend ook in een ruime cultuurkring. Hoe anders is dan de houding van de sociograaf, de ‘descriptive sociologist’, die een niet te groot stuk maatschappelijke werkelijkheid tracht te analyseren, vast te leggen en ook te begrijpen, zoals het juist hier en nu of misschien juist ginds en toen zich voordoet of heeft voorgedaan. Ook de sociograaf stelt verklaringshypothesen op, ook hij zoekt naar onderling verband, doch het inzicht waartoe hij geraakt is een bijzonder inzicht. En een deel ook van zijn werkzaamheid is gericht op het vinden van technieken, waarmede hij in de problematiek van de samenleving kan doordringen. De sociale onderzoeker is degene, die de kunst beoefent van het interviewen, die met behulp van wiskundigen zijn steekproeven ontwerpt, die naar het woord van Steinmetz listig moet zijn als de slangen in zijn materiaalverzameling. Zijn binding aan concrete objecten van niet te grote omvang wijst ook in de richting van onderzoekingen voor practische doeleinden, van studies, waarop aanstonds beleidsinstanties zich zullen baseren bij het nemen van maatregelen met betrekking tot de samenleving.

Men zou zich kunnen voorstellen, dat de algemene sociologie zich over-

[p. 188]

geeft aan bespiegelingen over onze samenleving zonder zich veel te bekommeren om het detailonderzoek, in het bijzonder voorzover dit voor practische doeleinden geschiedt, en dat de sociografie in pure onwetendheid van de algemene tendenties in de samenleving voortwerkt, bijziende en bekrompen. Met een dergelijke divergentie van algemene en bijzondere wetenschap zou het inzicht in de samenleving zonder twijfel slecht gediend zijn. Dit gevaar is dan de keerzijde van de in beginsel zo juiste onderscheiding tussen sociologie en sociografie. In die landen, waar men beide vangt onder het begrip sociologie, is de kans op een uit elkander groeien minder groot dan in ons land, waar het onderscheid streng wordt gehandhaafd. Elders kan men wel constateren, dat het accent meer valt op de algemene beschouwingen of juist omgekeerd op het verzamelen van feiten, doch dat onderzoek en algemene theorie het onderling contact zouden verliezen lijkt minder waarschijnlijk.

In Nederland, waar sociologie en sociografie eigenlijk niet zijn twee loten van één stam, omdat de sociografie zich geleidelijk heeft geëmancipeerd uit de aardrijkskunde en eerst laat zich bewust is geworden van haar natuurlijke relaties tot de sociologie, is de ontwikkeling vooral in de laatste jaren wel heel sterk geweest in de richting van een nauw contact. De toenadering kwam daarbij van beide kanten. De sociologie is geworden, en niet alleen ten onzent, tot een wetenschap, die, alweer met Mannheim gesproken, haar ‘Gegenwartsaufgaben’ heeft. Geconsolideerd als aparte wetenschap in de vorige eeuw, heeft zij zich aanvankelijk in overeenstemming met de sociale constellatie in vrij sterke mate op de natuurwetenschap georiënteerd en zij zocht naar onveranderlijke, dus altijd geldige wetten. Zij wilde bouwstenen aandragen voor een bouwwerk, dat steeds verder vervolmaakt zou worden. Men zou de sociologie ook kunnen vergelijken met een oprukkend leger, dat steeds meer terrein bezet. De pioniers der hypothesen gaan voorop, de hoofdmacht komt aanstonds de veroverde posities aanhechten aan het gebied, dat men al stevig in zijn macht heeft.

Naarmate de tijd voortschreed is men gaan aarzelen over de juistheid van deze voorstelling. Het verwerven van steeds meer inzicht onderstelt eigenlijk, dat de sociologie steeds weer staat tegenover een onveranderd object, waaraan dan de geheimen, het een na het ander, worden ontfutseld. Door de dynamiek evenwel, die zich in de samenleving openbaart, verandert het object voortdurend. Het is niet zozeer de menselijke aard, die zich als vormende kracht van maatschappelijke verschijnselen wijzigt, en ook niet het geografische milieu, waarmede de mens steeds weer rekening heeft te houden. Het is de derde vormende kracht, het cultuurbezit in ruime zin,

[p. 189]

dat aan het groepsleven zelf ontspruit en dat in allerlei vormen uitkristalliseert, die naar inhoud en gestalte wisselt. Waar nu als gevolg daarvan het object niet gelijk blijft in de tijd, zijn aan het verwerven van meer en dieper inzicht grenzen gesteld. Het object, dat de sociologie in ogenschouw neemt, is er aanstonds niet meer. Stroomversnellingen in de loop van de tijd wijzigen de sociale situatie grondig: uit de laatste tijd kunnen de opkomst van de industrie, de ontwikkeling van de techniek, aanstonds de aanwending der atoomenergie worden genoemd. Men kan ook denken aan de verruiming van de horizon in vroeger eeuwen door het ontstaan van betrekkingen met overzeese landen of in onze dagen aan het verbreken van de koloniale banden. Natuurlijk blijft het mogelijk de sociale situatie, die tot het verleden is gaan behoren, te bestuderen, doch daarbij is de relatie tussen subject en object evenmin constant, omdat de onderzoeker, die gebonden is aan de situatie waarin hij leeft, aan de ‘tijd’, zijn object benadert met een probleemstelling, die uit deze situatie ontspringt. Ook hier dus dynamiek. Zo voelt men zich in de sociale wetenschap niet meer als een veroveraar doch eerder als een toerist, aan wiens oog steeds weer nieuwe landschappen voorbij schuiven. Van wat men al zag en bewonderde, vervluchtigt het beeld en straks zelfs de herinnering, naarmate nieuwe beelden de aandacht vragen. Er is groei en er is afsterving.

Zo wordt dan de sociale wetenschap, ook de theoretische sociologie, tijdsgebonden. En daarmee nadert zij tot de sociografie, het concrete onderzoek, dat per definitie aan een situatie gebonden is, die beperkt is in duur en uitgestrektheid. De sociologie, die sereen zou kunnen abstraheren van tijd en plaats, gaat nu belangstelling koesteren voor ‘die Gesellschaftskrisis der Gegenwart’ (Röpke), voor ‘the crisis of our age’ (Sorokin). ‘Soziologie heute’ (König) is blijkbaar iets anders dan sociologie vroeger. Uiteraard wordt daarmee de sociologie niet tot sociografie. Tijd en plaats blijven voor de generaliserende sociale wetenschap toch altijd veel ruimere begrippen dan voor het sociale onderzoek. Als men een studie schrijft over de stijging en daling op de maatschappelijke ladder in een phase van het kapitalisme (Van Heek) dan is dit toch nog heel iets anders dan het bestuderen van de verschijnselen der sociale mobiliteit in een met name te noemen stad.

In overeenstemming met het vorige ziet men ook in de sociologie een verschuiving van de belangstelling voor sociale vormen naar die voor sociale processen, en één der meest centrale problemen in de sociologie is dat der aanpassing. In het bijzonder is de socioloog van vandaag geïnteresseerd in onvolledige en onjuiste sociale aanpassingen (‘maladjustments’, ‘Fehl-

[p. 190]

anpassungen’). Industrialisatie, urbanisatie, vrijwillige of gedwongen migratie (vluchtelingenproblemen!) bieden gerede kansen op aanpassingsmoeilijkheden.

Het is niet zo, dat de sociologen, die vroeger meenden een bouwwerk van grootse allure op te trekken, dat de eeuwen zou trotseren, zich nu moeten gevoelen als Danaïden. Er blijft de mogelijkheid open van het formuleren van regelmatigheden, mits veel meer dan tevoren geconditionneerd; er blijft ook de mogelijkheid van sociologische begripsvorming. En anderzijds betekent de afbuiging van het boventijdelijke en buitenruimtelijke naar de volledige aanvaarding van het in tijd en ruimte bepaalde ook dat de aandacht wordt gericht op de eigen sociale situatie (tijd), die toch waard moet zijn om op zichzelf begrepen te worden. Deze verschuiving van essentie naar existentie is een aanvaarding van de ‘Gegenwartsaufgaben’. Als men het beeld van het bouwwerk toch nog wil vasthouden, zou men het zo kunnen zeggen: men bouwt niet meer voor de eeuwigheid, maar schrijft elk jaar af op wat men gebouwd heeft.

Als we nu nog aandacht wijden aan het sociale onderzoek, kunnen we voor ons eigen land constateren, dat het bewustzijn van vroegere bijziendheid is gewekt. Er is onzekerheid ontstaan ten aanzien van de waarde van de vele onderzoekingen voor practische doeleinden, die dikwijls zonder enige sociologische probleemstelling en geïsoleerd van de inzichten waarover de sociologie beschikt, zijn verricht. Het onderzoek dat in de dertiger jaren op gang gekomen is en stellig ook tot bloei geraakt, dreigt vast te lopen in schablone en het besef daarvan is aanwezig. Hiertegenover staat nu, dat aan de universiteiten het sociale onderzoek, gelijk dit in andere landen reeds lang het geval was, in nauwe relatie met de sociologie is gebracht. Er bestaat momenteel ten onzent een kloof tussen het sociale onderzoek in de practijk en dat aan de universiteit. Hoezeer het practische sociale onderzoek ook over rijpe ervaring moge beschikken in het verzamelen van gegevens, het vertoont een ‘cultural lag’, omdat het de weg naar de sociologie nog onvoldoende heeft gevonden. Sociografie is het idiografische deel der sociologie, zij is niet, zoals menige catalogus ons wil doen geloven, beschrijving van alleen de regionale groep, enkel en alleen op basis van wat statistiek. Zij is ook studie van de vrije tijdsbesteding, de klassenstructuur of de arbeidsverhoudingen. Zij verschaft het bijzondere materiaal voor de, relatieve, generalisaties der sociologie. De samenleving, die object is van de sociologie, is vanzelfsprekend ook haar arbeidsveld. Zij werkt op dit terrein met de begrippen en inzichten, waarover de sociologie op dit moment beschikt.

[p. 191]

Deze beide elementen nu, het in zo ruim mogelijke mate putten uit de verworvenheden der sociologie en ook het beschouwen van de gehele samenleving als arbeidsterrein hebben het sociale onderzoek aan de universiteiten van ons land in nauwe verbinding met de sociologie gebracht. Zo is dus de toenadering ook van deze kant onmiskenbaar.

De toenemende belangstelling voor de sociale dynamiek, die in het voorgaande werd geconstateerd, verschaft ook de sleutel tot de maatschappelijke rechtvaardiging van de sociale wetenschap. In een maatschappij, die door beweging wordt gekenmerkt en die allerminst de neiging vertoont om tot rust te komen, is het vanzelfsprekend, dat er een sterke behoefte ontstaat, over aard, sterkte en richting der sociale processen te worden ingelicht. Sociologie en sociografie kunnen uiteraard voortwerken als zuivere wetenschappen en zij zullen dit ook doen, doch zelfs een onwelwillend criticus zal niet kunnen volhouden, dat zij in onze sociale situatie culturele luxe zijn. Als men het voorbeeld neemt van de emigratie, waarover elkeen spreekt en over de kwalitatieve betekenis waarvan met name vele legenden de ronde doen, kan men al heel gemakkelijk aantonen, dat de algemene en de bijzondere sociale wetenschap bestaansrecht hebben. Overigens is ook de vroege opkomst der sociologie in het toch als zeer practisch geldende Amerika veelzeggend. In de dynamische Amerikaanse maatschappij was de behoefte aan inzicht in maatschappelijke verhoudingen groot. Zo blijken sociologie en sociografie ook in dit opzicht situatiegebonden te zijn.