De Gids. Jaargang 115

[p. 139]

XII
A. van Duinkerken
Het religieuze leven der Nederlandse rooms-katholieken

Sterk gemeenschappelijk en op uiterlijk waarneembare wijze beleefd, daarenboven gegrondvest op leerstellingen, door overlevering en onderricht in vaste vorm bijgebracht, reeds tijdens de jeugd der gelovigen, vertoont de rooms-katholieke religiositeit op eerste gezicht weinig vatbaarheid voor verandering, dit betekent meteen: weinig toenadering tot andermans ervaring van het eigen tijdsbesef. Moderne roomsheid lijkt dientengevolge paradoxaal, indien al geen compromis tussen onverzoenlijke termen.

Toch ondergaan de stijlvormen van de godsvrucht de invloed van de tijd. Verwijdering of toenadering tussen het persoonlijk gebed en de formulen van de liturgie; - strengere of ruimere beoordeling van de samenhang tussen innerlijke overgave en uiterlijke gedragingen; - eerbiedige afstand of vrome vertrouwelijkheid ten opzichte van de geloofsgeheimen en van de kerkelijke gezagsdragers; - nadrukkelijke redeneerzucht, tot in de woorden der aanbidding toe, of stille, gelaten bevindelijkheid, zelfs tegenover openbare aanvallen, scheppen door hun samenspel en wisselwerking in de godsdienst-beleving een rhythme, dat spelingen en verschuivingen toelaat binnen de geschiedenis van de vroomheid.

Iedere religie is gelijktijdig stichtend en behoudend, al is het soms moeilijk, de stichtelijke elementen af te zonderen van de vaste gegevens, zelfs van de overleefde stijlvormen. Vooral waar een straffe hiërarchische bestuursgeleding de richting van geestelijke strevingen gemakkelijk schijnt te doen bepalen door gezagsdragers, wier natuurlijke of uit het ambt zelf verklaarbare toeleg op behoud van het overwicht hunner groep remmend inwerken kan op ontstaan en aanvaarding van nieuwe denkbeelden, laat zich de vereenzelviging van het overleefde met het overgeleverde duchten, zodat tussen stichting en handhaving het verschil minder opvalt.

Voor Nederland komt hier iets bij. Tijdens de middeleeuwen reeds op te

[p. 140]

merken onderscheid tussen vroomheidsvormen boven of bezuiden de grote rivieren, kreeg in onze geschiedenis bijzondere kans om zich te vergroten, toen de roomse bewoners der noordergewesten zich tot een wedijver met calvinisten uitgedaagd voelden, terwijl in het zuiden de trouw aan erfgewoonten de zekerste beveiliging tegen zulk een uitdaging scheen. Zou de opbloei en verbreiding van kloosterorden en congregaties de herstelde hiërarchie niet geholpen hebben om over de bisdomsgrenzen heen geloofseenheid met vroomheidsverscheidenheid verzoend te houden, dan waren zeker tegenstellingen, die men nu voor lief neemt, op hinderlijke wijze gaan gelden. De religiositeit werd boven de stromen vanouds met groter persoonlijk plichtsbesef en benauwder gemeenschapsgevoel tot uitdrukking gebracht dan door de zuiderling, die in de samenhorigheid gemakkelijker de grondslag vond tot meegevoel in vreugde of rouw en tot deelgenootschap aan feest of boete.

De mondigwording der zuidergewesten in de twintigste eeuw, goeddeels toe te schrijven aan economische oorzaken, maar die geestelijke gevolgen opleverden, beheerste of bewerkte verscheidene veranderingen in de algemene geestesgesteldheid. Verschijnselen, die zich als nieuw voordeden, dankten hun welslagen soms aan hun gegrondheid op veronachtzaamde of verzwakte tradities van een enkel landsdeel.

De eerste grote vernieuwing, aan het begin dezer eeuw, bracht de liturgische beweging tot stand. Het oudste volksmissaal dateert uit 1915 en werd in België gedrukt, doch ruim in Nederland verspreid. Het te gebruiken veronderstelde een vertrouwdheid met samenhang en afwisseling van de liturgische teksten, die nergens meer aanwezig zou geweest zijn, als de indeling van enkele contra-reformatorische kerkboeken er niet iets van had overgelaten. De invoering en vrijwel algemene aanvaarding van het missaal naast het persoonlijke gebedenboek wijzigde binnen een mensenleeftijd zo grondig de devotie-vorm, dat diep ingewortelde gebruiken als de toeschrijving der verschillende dagen van de week aan bijzondere oefeningen van godsvrucht volslagen onbekend geraakten bij een jeugd, wier ouders nog geheel in dit stelsel waren opgevoed.

Dagelijksheid en alledaagsheid vermengen zich licht. Hierom durf ik de uitwerking niet te schatten van de dagelijkse communie, aan de leken der negentiende eeuw zo goed als onbekend, maar sedert 1905 in toenemende mate gepropageerd. Deze vernieuwing, uitgebreid door de toelating van zevenjarige kinderen tot de communiebank sedert 1911, veroorzaakte de meest ingrijpende wijziging in de rooms-katholieke geestesgesteldheid ten opzichte van de eigen geloofsleer. Men kan haar als het centrale feit be-

[p. 141]

schouwen, wanneer men zich werkelijk tot de geschiedenis van het religieuze leven bepalen wil zonder afdolingen naar gevolgelijke verschijnselen. Waar bij dagelijkse herhaling de vertrouwdheid geen vertrouwelijkheid mee zou brengen, ontstond een overspannen toestand. Iets daarvan liet zich vrezen, toen pastoors gingen wedijveren in communicantencijfers, waardoor vurigheid met telbaarheid werd verwisseld, steeds een gevaar bij handelingen, die gezamenlijkheid gedogen. Juist in Nederland voelt men de dreiging van zulk een gevaar spoedig, omdat hier te lande de overschatting van de kracht der getalssterkte de ware gelding van geestelijke waarden dikwijls belemmert. Elk denkend mens houdt hier rekening mee.

Liturgie en sacrament kunnen, zelfs bij bewerking van heilzame zelfverloochening, een gezond persoonlijkheidsbesef schaden, zodat een tegenwicht tegen de ongewenste kans op vervlakking weerstand zocht bij de mogelijkheid tot differentiatie in de vroomheid. Die mogelijkheid opende zich, toen kort na de aanvaarding der genoemde nieuwe belevings-vormen de belangstelling voor de mystiek en de patristiek herleefde. Iedere geschiedschrijver van de katholieke vroomheid der twintigste eeuw in Nederland zal deze herleving moeten verklaren. Duidelijk vertoont zij zich als het herstel van een wezenstrek in onze volksaard. Sterk geprikkeld door arbeid van wetenschappelijke werkers, doch in de aanvang weinig aangemoedigd door het kerkgezag, verspreidde de drang naar kennis der mystiek zich eerst als een mode, doch spoedig als de bevrediging van een onmiskenbare behoefte. Oplage-cijfers van vertalingen der klassieke mystici en van heruitgaven der geschriften van vaderlandse mystieken verrassen vooral doordat Hadewych en Ruusbroec, Teresia en Joannes van het Kruis gaandeweg, zonder voorlopig veel onderling verschil in gezochtheid te vertonen, de populariteit der Navolging van Christus schijnen opzij te dringen. Doch de eerste moderne Teresia-vertaling begon te verschijnen in 1918 en de voor ieder bereikbare Ruusbroec-uitgave dateert pas van 1932, zodat het moeilijk is, nu reeds gevolgtrekkingen te maken over de uitwerking dezer boeken. Ze staan in kloosters en bij leken, op studeerkamers, maar ook in bidcellen. Ze worden voorgelezen in refters en verklaard aan universiteiten, doch het geslacht, dat deze edities bezorgde, zal wel uitsterven zonder de inwerking op de volksprediking en de volksdevotie ten volle te hebben waargenomen.

Misschien het meest merkbaar is het ontwaken van een nieuwe geest in de hagiografie. Daar zij tot de letterkunde kan worden gerekend, merkt men haar stijlveranderingen zonder al te grote moeite op. Altijd zijn heiligen-

[p. 142]

levens tot de roomse volkslectuur blijven behoren. Tot op zekere hoogte bepaalden zij de aard van de heiligen-verering, gelijk ook beelden en schilderstukken dit doen. Roomse devotie richtte zich nooit gaarne uitsluitend op het onvoorstelbare, doch nam wel vaak met een betrekkelijk willekeurige voorstelling als met een zinnebeeld genoegen.

De waarde van het kunstenaarschap voor de roomse geloofstraditie is nooit overschat, maar zijn betekenis voor de gemoedstraditie van de gelovigen werd in sommige tijdperken opmerkelijk veel te laag aangeslagen. Dit heeft zich bovenal op de gewijde welsprekendheid gewroken. De tijd, waarin een preek voor een gebeurtenis gehouden werd, ligt niet zo heel ver achter ons, misschien dichterbij dan het ogenblik, waarop de radio werd uitgevonden. Maar hij ligt achter ons. Naarmate ook de Nederlandse katholieken meer zijn gaan lezen, stemt het gedrukte woord hen stelliger tot overdenking en discussie dan de toespraak, vooral nu de kanselwelsprekendheid de ontwikkeling van de schrijfstijl niet heeft kunnen bijhouden. Devote boeken, tegenwoordig in tijdschriften en zelfs in kranten aan tamelijk gescherpte critiek onderhevig, zoeken dientengevolge iets nieuws en mergrijks te brengen, terwijl romanschrijvers bij hun uitbeelding van het geloofsleven al sedert jaren de plichtmatige fatsoensmoraal als een tegenhanger van edelmoedigheid of naastenliefde afschilderen.

Dat hier een spanning tussen redenaar en gehoor uit ontstond, die zelfs een duurzame wrevel tussen priester en leek dreigde vast te zetten, zodat er vooral sinds de twintiger jaren vaak over binnenkerkelijk anticlericalisme werd geschreven en gesproken, mag niet de ervaring doen vergeten, volgens welke iedere vooruitstrevendheid haar krachten moet beproeven in het optornen tegen de sterkte van de behoudzucht. Bovendien kan men geen dagelijkse communie voor leken, geen lekenmissaal, geen aandacht der leken voor de geloofsgeheimen bevorderen zonder als resultaat krachtige initiatieven van leken te mogen verwachten. Dat zij zich het eerst zullen openbaren in het profane leven en eerst langs een omweg vernieuwend zullen inwerken op het kerkelijke leven, is evenzeer natuurlijk. In Nederland schiep dit weer aparte moeilijkheden, omdat alle uitstraling van geloofsgloed naar profane gebieden sterk door de geestelijkheid, lange tijd het enige deel der roomse bevolkingsgroep, dat over ontwikkeling beschikte, gecontroleerd kon blijven, terwijl in de twintigste eeuw, juist andersom, talrijke gestudeerde leken de achterstand van gelovigen in sociale of culturele bewegingen gingen laken als een gevolg van onverantwoorde zelfgenoegzaamheid in het godsdienstige.

Verzoenend kon hier de propaganda voor bijbellezing werken, al zal

[p. 143]

menigeen dit verband niet dadelijk inzien. Schriftuurkennis was immers een geestelijk praerogatief van de clerus geworden, toen angst voor zelfstandig onderzoek de huisbijbel begon te weren uit het rooms gezin. De volledige vertaling van de bijbel uit de grondtekst, ondernomen in opdracht van de apologetische vereniging Petrus Canisius, begon te verschijnen in 1937 en nam eerst in 1948 de gedaante van een gemakkelijk vervoerbare handbijbel aan. Buitengewoon snelle verspreiding riep roomse bijbelkringen in leven, waar leken met priesters samen zich met geest en letter vertrouwd zoeken te maken. Herwonnen gemeenzaamheid van eerbied voor de bijbeltekst kan in Nederland herwonnen openheid jegens andersdenkenden meebrengen, waar angstvallige geslotenheid maar al te vaak de belijdenis tot afweermiddel maakte, als zij dit geenszins behoefde te zijn.

Bij vijftig jaar geleden vergeleken, vernieuwde het religieuze leven van de Nederlandse katholieken zich opmerkelijk. Om deze reden kan van moderne roomsheid worden gesproken, hoewel deze woordenvoeging niet alle misverstand uitsluit. Dat die moderne roomsheid haar eigen uitdrukkingsvormen zoekt in de kerkelijke bouwstijl en decoratiekunst, in het godsdienstige verenigingsleven, in de statuten van nieuwe religieuze congregaties, in de omgang van katholieken met andersdenkenden, eindelijk ook in heel het buitenkerkelijke leven, stelt haar somwijlen in conflict met aanvaarde gewoonten of heersende opvattingen. Wie allerhande publicaties van roomskatholieke schrijvers, ook in tijdschriften en kranten, geregeld aan elkander toetst, weet, dat dit zo is. Hij zal meteen erkennen, dat het leergezag aanzienlijk meer ruimte voor de onderlinge strijd van meningen en strevingen overlaat dan de gemiddelde Nederlander gewend is waarschijnlijk te achten.