De Gids. Jaargang 115

[p. 78]

IV
W.J.M. van Eysinga
Nederland in het tegenwoordige statenstelsel

Indien het statenstelsel betrekkelijke rust vertoont, is de plaats welke de verschillende landen in dat stelsel innemen, niet zoo moeilijk te bepalen. Zoo ook die van ons land in ruwweg de eeuw, die aan den eersten wereldoorlog voorafging.

‘Met alle groote Mogendheden zooveel mogelijk in goede vriendschap leven en met geen enkele groote Mogendheid in te nauwe aansluiting’, gelijk de oud-Minister de Beaufort het eens uitdrukte, was toen een zeer positief gewild en toegepast regeeringsmaxime. Ons land dacht er ook toen niet aan eenen oorlog te beginnen. Brak er een uit, met name tusschen de grooten, dan was handhaving der onzijdigheid de zeer positief gewilde en toegepaste politiek. Zoo bv. in 1914, in eenen tijd toen, mede als gevolg van de Tweede Vredesconferentie, in de onzijdigheid de weldadige handhaving van het vredeselement tijdens eenen oorlog werd gezien, en als beter synoniem van ‘onzijdigheid’ het woord ‘pacigérat’ werd gemaakt. Zoo ook weer in 1939 - na de volkenbondspoging om het anders te doen zijn - toen ook door iemand, aan wiens realiteitszin niet te twijfelen viel, Telders, onzijdigheid als de eenig juiste houding werd genoemd.

Het ‘met geen enkele groote Mogendheid in te nauwe aansluiting’ wil niet zeggen, dat ons land niet mededeed aan de statenuniën tot bevordering van bepaalde gemeenschappelijke belangen, die reeds kenmerkend zijn voor het laatste derde der negentiende eeuw en wier vèrststrekkende uitingen waren de periodieke Haagsche vredesconferenties en de in toenemende mate aanvaarde verplichte rechtspraak van het supranationale - om dit thans veel gebruikte woord te bezigen - Permanente Hof van Arbitrage.

Ons land deed aan dezen langzamen groei der mundiale rechtsorganisatie mee op bezadigde wijze. En wanneer een geniaal man als Vollenhoven de roeping van ons land aanwees als eene van grooter activiteit en initiatief,

[p. 79]

dan vond dit geenen weerklank bij de machthebbers van toen, en berokkende dit ons het verlies der afwezigheid van den facile princeps op bijna alle internationale bijeenkomsten.

Als reactie op het onheil van den wereldoorlog van 1914 beoogde de Volkenbond van 1919 eene nieuwe organisatie van het statenstelsel. De Bondsleden verplichtten zich tot zekere beperkingen van hun recht om oorlog te verklaren; de rechtsorganisatie van het statenstelsel vereischte volgens het grondverdrag van 1919 in de allereerste plaats vermindering der op zich zelf gevaar opleverende bewapeningen, vervolgens oplossing van geschillen door vreedzame middelen, tenslotte, indien door deze maatregelen het ordelijk voortleven der rechtsgemeenschap toch bleek niet te kunnen worden gehandhaafd ten gevolge van eenigerlei agressie, gemeenschappelijk optreden daartegen van alle andere bondsleden, desnoods militair, met den sterken arm. Het zich onzijdig houden was daarbij principieel uitgesloten. Deze trias van Genève: désarmement, arbitrage, sécurité, zij moest nader uitgewerkt worden. Maar daaraan heeft het, afgezien van de arbitrage, de vreedzame beslechting van geschillen, vrijwel geheel ontbroken. Het rechte vertrouwen, de wil om het grondverdrag van 1919 eene realiteit te doen worden, ontbrak. Aldus kon het reeds in 1922/3 voorkomen, dat toen de vijf groote overwinnaars met ons land in den Haag bijeenkwamen om eenige ter Washingtonsche ontwapeningsconferentie opengelaten materies te regelen, zij begonnen met van onzijdigheid niet meer te willen weten, maar eindigden met haar te erkennen. En toen vier der grooten amok hadden gemaakt, en het volkenbondsprogramma, dat de sécurité beoogde te waarborgen, vrijwel onuitgevoerd was gebleven, meende ook ons land zich niet langer te kunnen gebonden achten tot de verplichting tegen agresseurs gemeenschappelijk op te treden, met het gevolg dat toen de serie agressies der dertiger jaren zich ten slotte ontlaadde in eenen tweeden wereldoorlog, onzijdigheid vanzelfsprekend werd geacht. Het statenstelsel was tekortgeschoten in het verwezenlijken van zijne eigen idealen.

De zeven jaren, die ons scheiden van Duitschlands capitulatie, kenmerken zich door groot gemis aan stabiliteit en sécurité. Het einde daarvan is nog niet te voorzien. Ook ons land bevindt zich in voortdurenden maalstroom.

Het begon oogenschijnlijk goed. Reeds vòòr Duitschlands capitulatie stond vast, dat er een nieuwe Volkenbond zou komen. Hij zou beter aan het groote doel der wereld, de Sécurité, beantwoorden dan de Volkenbond van 1919, die juist op dit hoofdpunt gefaald had.

[p. 80]

Maar reeds het Grondverdrag van San Francisco vertoonde veege plekken. Al dadelijk draait het de Trias van Genève om. Van vermindering der bewapeningen als eerste voorwaarde eener ordelijke rechtsgemeenschap - die men toch zeide te wenschen - wordt nauwlijks gewaagd. Dat er recht en rechtspraak moet heerschen, komt er mede veel minder tot zijn recht dan in 1919, hoe o.a. ook minister van Kleffens poogde in andere richting te sturen. Alles wordt te San Francisco gezet op de èène kaart der sécurité. Als eene groote verbetering van het grondverdrag van 1919 wordt het daarbij beschouwd, dat de Veiligheidsraad allen Bondsleden zal kunnen bevelen tegen eenen agresseur op te treden. De goed voorbereide, verpletterende militaire organisatie van de Vereenigde Naties zal elke agressie den kop indrukken; onzijdigheid is daarbij uitgesloten. Maar reeds minister Eden moest aanstonds erkennen, dat bij gemis aan eenstemmigheid der grooten de verpletterende bondsactie zou blijken een schim te zijn. Ernstige agressie was slechts te verwachten juist van een dier grooten, en het voorbehoud van hun vetorecht gaf elken rebelleerenden groote de mogelijkheid het den Veiligheidsraad onmogelijk te maken de bondsactie te bevelen. Het misbruik, dat er van het vetorecht gemaakt werd, was zelfs voldoende om de overeengekomen voorbereiding der militaire bondsactie achterwege te doen blijven. Aldus is datgene, waarin men in San Francisco den grooten vooruitgang op Genève meende te kunnen zien, vooralsnog een fiasco gebleken te zijn. De organisatie der Vereenigde Naties biedt geene zekerheid, en Korea bewijst niet, dat het anders is.

Vooral twee groote wijzigingen in het statenstelsel hebben na den tweeden wereldoorlog ookNederlands plaats in dat stelsel sterk beinvloed.

Vooreerst de toen krachtig voortgezette emancipatie der ‘koloniale’ dan wel ‘semi-koloniale’ gebieden. Na het amerikaansche werelddeel heeft nu ook het aziatische Europa den dienst opgezegd, en het afrikaansche volgt op afstand. Deze koloniale emancipatie zal misschien op den duur gevoeld worden als het belangrijkste gevolg van den tweeden wereldoorlog. Het zelfstandig worden daarbij ook van Indonesië heeft op de plaats van ons land in het statenstelsel eenen invloed gehad, waarvan de draagwijdte nog niet te bepalen is. Zij heeft ook invloed gehad op de Nederlandsche West. Bij het moeizaam vorm geven als gevolg daarvan aan de structuur van het Koninkrijk missen wij noode den scherpen visionairen blik van Vollenhoven.

Dat er na eene gemeenschappelijk behaalde zege strijd tusschen de overwinnaars ontstaat is een meer voorgekomen verschijnsel. Maar dat de

[p. 81]

strijd zòò hevig, zòò absoluut uitbarstte als tusschen Rusland en zijne oude bondgenooten, de Vereenigde Staten voorop, is - dit in de tweede plaatswel de meest in het oog vallende wijziging in het statenstelsel na 1945. De in dat jaar oogenschijnlijk in beter vorm herrezen mundiale rechtsgemeenschap is langs het ijzeren gordijn uiteengevallen in tegengestelde kampen, die ook bv. op het punt van het internationale recht eene tegenstelling vertoonen, waarvan men vroeger niet droomde. Met transatlantische hulp, en daardoor leiding, tracht het zoo gehavende West-Europa op allerlei wijzen eenen dam op te werpen tegen het zwaar gewapende en alom infiltreerende russische gevaar. De bij dit verweer optredende statengroepen zijn niet altijd dezelfde. Alles is hier in beweging. Vasthouden aan eigen zelfstandigheid, eigen souvereiniteit komt daarbij telkens in botsing met hen, voor wie het snel voortschrijden van confederalisme naar praefederalisme en dan naar federalisme, van zelf sprekend lijkt. Telkens verandert daarbij de politiek het plechtig aanvaarde recht; terwijl een der statutaire bepalingen van den Raad van Europa voorschrijft, dat de nationale verdediging niet behoort tot de bevoegdheid van dien Raad, behandelt Straatsburg dit onderwerp sedert eenigen tijd juist zeer intensief. Ons land zit midden in al deze pogingen tot integratie, welk woord burgerrecht heeft verkregen. Het heeft daarbij reeds heel wat meer van zijne zelfstandigheid overgedragen dan waarvan men zich wel altijd rekenschap geeft. Aldus is, vrij ongemerkt, reeds geruimen tijd geleden, het grootste deel onzer nationale militaire macht onderdeel geworden van eene geintegreerde atlantische macht onder gecentraliseerd atlantisch toezicht en bevel. Daardoor is op een gebied, waar de souvereiniteit meestal zeer gevoelig is, ingrijpend gederogeerd aan ons grondwettelijk bestel.

De geheele atlantische, europeesche en andere integratie, waaraan ook ons land deel heeft, zij is in hooge mate bepaald door het russisch gevaar. Wat zou haar lot zijn als dat gevaar eens zoude wijken, althans sterk verminderen? Men kijkt soms met zooveel gemak naar de toekomst, dat deze hypothese wellicht gesteld mag worden.

Wat reeds nu te constateeren valt, is dat het zich emancipeerend Azië, maar ook reeds anderen, zich noch bij Rusland, noch bij Amerika wenschen aan te sluiten, maar zelfstandigheidspolitiek wenschen te betrachten. De mundiale rechtsgemeenschap schijnt dus in zekeren zin reeds uiteen te liggen in drie statengroepen: naast die van Rusland en die van het Westen, de neutralisten zooals zij reeds genoemd worden. In eene zòò instabiele wereld als de huidige laat de onzijdige zelfstandigheid zich niet zoo gemakkelijk uitbannen als in eene ordelijke rechtswereld wenschelijk is.

[p. 82]

Ten opzichte van groote wijzigingen in het statenstelsel zooals de aziatische emancipatie of de scherpe russisch-westersche tegenstelling, is de invloed van een bepaald land, zelfs van de grooten, eene zeer betrekkelijke, en is voorspellen hachelijk. Met beleid sturen in den snellen stroom, vol onverwachte draaikolken en rotsen, waar men nu eenmaal in zit, is hierbij de aangewezen houding. Het zeer groote aantal vraagstukken, dat in de huidige instabiele wereld letterlijk over elkaar heenrolt, geeft aanleiding tot veel werk voor den sterk uitgedijden buitenlandschen dienst en stimuleert de belangstelling in en buiten de Parlementen. Ook ons regeeringsbeleid is over de geheele linie meer buitenlandsch beleid geworden dan vroeger het geval was; het stelt hooge eischen aan wie erbij betrokken is, zoowel als aan de publieke opinie. Maar al die grootere activiteit brengt nog niet mee, dat daardoor Nederlands rol in het statenstelsel grooter is geworden, zooals wel eens schijnt gemeend te worden. Ook democratiseering van het buitenlandsch beleid vermag hier weinig aan te veranderen.

Temidden van de groote, soms zeer plotselinge wijzigingen, die zich na den wereldoorlog nu reeds hebben voorgedaan in het statenstelsel en de daardoor veroorzaakte instabiliteit van dit laatste, blijft, naast den plicht om zich met beleid den juisten weg te banen door de situaties van het oogenblik, die andere plicht om den blik gericht te houden en anderen te doen richten op wereldwaardiger toestand dan den huidigen. Dat de Koningin in Hare onomwonden en welsprekende redevoeringen ook weer in Amerika in dien zin is voorgegaan, moge allen die hoe dan ook bij het buitenlandsch beleid betrokken zijn, de bezieling schenken zonder welke eene groote taak niet kan worden volvoerd.