De Gids. Jaargang 115

[p. 65]

II
H.W. van Tricht
Het Nederlandse volkskarakter in de tijd waarin wij leven

Tijdens de oorlog bezonnen velen in Nederland zich op het wezen en de waarde van het Nederlanderschap. Nooit was de belangstelling zo groot en algemeen voor alles wat het Nederlandse volk, sedert zijn ontstaan, tot de beschaving heeft bijgedragen en waardoor het, tussen talrijker volken, zijn plaats onder de zon waard geweest is. Wie deze bijdragen kon schetsen als de bloeiwijze van de Nederlandse stam, kon, avond aan avond, in volle kamers en voor tienen thuis, zijn landgenoten stichten. Want het was opwekkend, in die verduisterde tijd, elkaar te kunnen toeknikken, voldaan over zo oud en kostelijk erfgoed, en zijn vertrouwen te voelen stijgen in de toekomst die aan zou breken met de Victorie. Bovendien voelde men zich in dit gemeenschappelijk hunkeren en geloven inderdaad één, en voorts was daar de vijand, die des te intenser als anders ervaren werd, nu hij, op grond van werkelijke en vermeende bloedverwantschap, met de pretentie der geestverwantschap kwam aandragen.

Toch kwam het niet alleen uit de onderdrukking en uit afkeer van het Duitse collectivisme voort, dat in alle beschouwingen over het Nederlandse volkskarakter de zin voor de waarde en vrijheid der persoonlijkheid zo sterk op de voorgrond werd geschoven. Immers, zolang er over de Nederlanders geschreven is, dus sedert de 16e eeuw, (en ik kon ook Caesar en Tacitus citeren), zijn de buitenlandse waarnemers hierover eenstemmig geweest. Zoals zij eenstemmig waren over sommige andere eigenschappen: zin voor orde, behoefte aan veiligheid, huiselijkheid, afkeer van het extreme in ieder opzicht enz. Vraagt men nu naar de reactie van het Nederlandse volkskarakter op de tijd waarin wij leven - een uitnodiging om zich op zeer glad ijs te begeven - dan doet men goed, zich tot deze weinige, door niemand betwiste kenmerken van dat karakter te bepalen.

Na de bevrijding vervaagde het besef der nationale verbondenheid even snel als de regionale, sociale, godsdienstige en politieke verschillen weer

[p. 66]

bewust werden. Symptomatisch was de woordkeus van de KRO op 5 Mei 1952: ‘Ter nagedachtenis van de gevallenen in het Katholiek verzet...’ - terwijl wij in 1940-'45 alleen maar Het Verzet kenden. Leuzen als ‘doorbraak’ en ‘overkoepeling’ bleken op de meeste gebieden alras leuzen te zullen blijven, al kwam het b.v. binnen de Hervormde kerk en tussen de Protestantse kerkgenootschappen tot een verzachting van tegenstellingen en al ontstond de ‘Stichting van de Arbeid’. Maar noch in de studentenwereld noch in de jeugdbeweging kwam van een doorbraak iets terecht en de hekken en schuttingen schoten overal als paddenstoelen uit de grond, en wel op de oude plaatsen. Men was rechtmatig vermoeid, wenste de benen te strekken, ‘weer zichzelf’ en - om waarheidgetrouw te citeren - ‘van het gedonder af te zijn’. Dit was de keerzijde onzer medaille voor persoonlijke onafhankelijkheidszin. De zucht naar rust, vreedzaamheid en veiligheid, de behoefte aan een comfortabel leven, voerde na 1945 evenzeer de boventoon als na 1815. Toen keek Tollens ‘eens naar het gure weer’ en ging toen ‘thuis wat slapen’, en een ander dichter stelde even tevreden vast ‘dat nu ieder burgerman weer zijn pijpjen roken kan’. In 1945 droeg het herstel van de toevoer een heel wat tragischer karakter, maar ook toen scheen het roken onze diepste driften te bevredigen. Van een bijltjesdag kwam gelukkig niets, maar van een grootscheeps pardon evenmin, en ik heb nog nooit iemand ontmoet, die zich over de berechting der politieke delinquenten zedelijk voldaan toonde. Wel bleef de maatschappelijke vrede op voorbeeldige wijze bewaard in dit land, waar ook in de arbeidersklasse de burgerlijke zin voor orde en comfort zo sterk is, en de snelheid waarmee de verwoestingen opgeruimd, de opbouw ter hand genomen en de verkeersmiddelen hersteld en geperfectionneerd werden, (‘De Spoorwegen spreken’) oogstte de lof der wereld. Hetzelfde verdient het feit, dat in vele bedrijven, de Staatsmijnen b.v., naast de rationalisering ook de humanisering van de arbeid en de solidariteitsgedachte veld wonnen. De dienstplichtige soldaat, amper grondwettig naar Indonesië gezonden, aanvaardde op loffelijke wijze alles wat hij, tot en met zijn terugzending, moreel te verwerken kreeg, (wat zeer veel was, maar doodgezwegen wordt). Alles uitvloeisels van de oude, sinds eeuwen opgemerkte zin voor vreedzame orde.

Maar ik citeerde Tollens' vers ‘Tevredenheid’ daareven toch niet om een nationale deugd te vieren. Wij moeten ook de medaille voor na-oorlogse ordelijkheid nu omkeren, en ontwaren dan, vooral op politiek gebied, een bedenkelijke na-oorlogse lauwheid. Al dadelijk bij het prijzen van de inschikkelijkheid der dienstplichtigen, zojuist gewaagd, moet men zich af-

[p. 67]

vragen, of de Geschiedenis die niet zal betreuren: of het voor de in Den Haag genomen besluiten niet gezond geweest was, als men rekening had moeten houden met een minder volgzame ‘stemming onder de troepen’. Lauwheid. - Nadat de oude partijen tot veler verbazing nagenoeg in de oude getalsverhouding uit de stembus van 1946 gekomen waren en de Nederlander zich aldus evenredig had laten vertegenwoordigen, zakte hij weg in lethargie. Er moesten met Indonesië onderhandelingen gevoerd worden, gewichtiger voor de toekomst van ons volk dan de vrede van Munster, en ofschoon ieder kon weten, dat de situatie allerhachelijkst was en de subtielste stuurmanskunst vereiste, liet men de leiding overnemen door een leek. ‘Daar viel in Oost-Indyen wat groots te doen’ - maar deed men dat ook? 't Is maar een vraag natuurlijk, maar een feit is, dat toen later de souvereiniteit door de Koningin werd overgedragen, dit weinig meer nationale weerklank vond dan een rectoraatsoverdracht aan een universiteit pleegt te doen. Men wond zich niet op over Holland-Indië. Neen. Wèl over Holland-Belgie, in Fijenoord.

Er is helaas nog meer te zeggen over het individualisme en de zin voor vreedzame orde, en hun na-oorlogs gedrag. Het is geen te gewaagde veronderstelling dat, als de Geschiedenis een bewindsman van na 1945 eervol zal vermelden, dit Mr P. Lieftinck zal zijn. Ook zijn tegenstanders zullen aan deze gedachte moeten wennen. Die vele tegenstanders hebben nooit een ernstige, de openbare mening meeslepende poging gedaan om deze minister tot aftreden te nopen. Hij had de gulden toch maar van de afgrond gered. Dus was het veiliger dat hij aanbleef. Máár... men frustreerde zijn werk zo goed mogelijk door individuele tegenmaatregelen: de kleine man verzweeg wat hij kon, de grote man ging, met de wet in de hand en de boekhouder en zo nodig de notaris in de arm, een gedeelte van zijn inkomen ‘wegwerken’. Anderen schreven anonieme brieven - het moeten er nogal veel zijn - en de minister heeft zijn dochter van school moeten nemen om haar aan verdere krenking te onttrekken. Als men dit in zijn binnenkamer vergelijkt met wat het Engelse volk aan ‘civic spirit’ opbrengt, kan men niets anders gevoelen dan stekende schaamte.

Juist deze twee eigenschappen, het individualisme en de hang naar veilige orde, geven te denken als men ons volk beziet in de tijd waarin wij leven. Want wat is er gebeurd? Wij zijn geordend. Maar zin voor orde betekent niet: zin voor ordening! Ordening gaat lijnrecht in tegen zin voor persoonlijke onafhankelijkheid. De onvrijheid van het handels- en bedrijfsleven wordt ten dele door internationale factoren bepaald, maar ook waar

[p. 68]

wij nog baas in eigen huis zijn, ordenen, regelen en verbieden wij zoveel, dat men een leek de opsomming ervan moge schenken.

Als symptomatisch vermeld ik slechts het ontstaan van economisch-technische adviesbureau's, die hun bemiddeling verlenen tussen de particulier en de departementen, omdat eerstgenoemde zich in de doolhof niet meer kan wagen. Maar ook op algemeen maatschappelijk terrein zijn de maatregelen die ons tot onpersoonlijke regelmaat willen dwingen zó talrijk, dat de lezer de voorbeelden sneller bedenkt dan een pen ze kan opschrijven: winkelsluiting, zwemverbod, kampeerverbod, gokverbod (behalve in de Staatsloterij en op de Beurs)... al die dingen die Nederland zo vervelend maken en de Nederlanders doen uitzwermen naar België en Frankrijk zodra ze vacantie hebben. -

Het spreekt vanzelf dat de door de oorlog achtergelaten chaos alleen door verordeningen bestreden kon worden. Maar het voorbeeld van België doet de vraag rijzen, of het dirigisme in Nederland niet te ver gegaan is. Of wij niet bezig zijn, ieder gevaar en gevaartje te bezweren, ja te voorkomen door een maatregel, en of ‘het inhaerente kwaad der organisatie die het menselijk streven ontmant’ (Huizinga) niet bezig is, ons op fatale wijze te verlammen. Al die maatregelen waarmee de staat ons verzorgt - of verwent - komen onze zin voor vreedzame veiligheid in het gevlij, maar verstikken onze zin voor de waarde en vrijheid der persoonlijkheid. En het persoonlijk initiatief, de persoonlijke ondernemingsgeest en het persoonlijk verantwoordelijkheidsgevoel maken een volk groot en hebben in het verleden het individualistische Nederlandse volk groot gemaakt. - Kan het niet anders, hebben wij hier met een onontkoombare ontwikkeling te maken, dan valt er een wijziging in het Nederlandse volkskarakter te voorzien, en wel ten kwade. Dan gaat de pit eruit. Dan kan men hier anno 2052 alleen nog leven als de spreekwoordelijke makke schapen waarvan er veel in een hok gaan, en voor de oorspronkelijken, de eigengereiden, de zelfstandigen, die altijd het zout van de natie geweest zijn, is geen plaats meer. Die zullen verstikt zijn, of geëmigreerd. Ook al tracht men de depersonalisatie tegen te gaan door met de modernste technische hulpmiddelen actieve cultuurpolitiek te bedrijven en ook de vrijetijdsbesteding te ordenen...

Maar misschien kan het anders. Misschien komen de voorspellingen van Huizinga, George Orwell en Fred. Polak evenmin uit als die van Nostradamus en Karl Marx. Omdat er iedere dag nieuwe mensen geboren worden uit het oude pittige ras, en omdat de geest waait waar hij wil.