De Gids. Jaargang 115

[p. 417]

Barend de Goede
Poëziekroniek

Een monument voor Willem de Mérode

Bij de uitgeversmaatschappijen Holland te Amsterdam en Bosch en Keuning te Baarn is onlangs het eerste deel verschenen van de definitieve uitgave van het werk van de in 1939 overleden dichter Willemde Mérode. Dit eerste deel bevat een keuze uit een tiental bundels; het tweede zal een bloemlezing geven uit de overige boeken van de dichter; het derde (en laatste) deel zal een uitgebreide keuze openbaar maken uit het werk, dat door De Mérode niet werd gebundeld. De commissie van redactie bestaat uit Ad den Besten, Jaap Das en Dr K. Heeroma. Van de hand van de laatste bevat het thans ter tafel liggende deel een vrij uitvoerige inleiding. De technische verzorging werd toevertrouwd aan Roel Knobbe; hij zorgde voor een fraai, maar naar mijn smaak wel wat plechtstatig geheel.

Een monument voor Willem de Mérode: het opschrift van deze kroniek dankt de lezer niet aan mij, doch aan Heeroma, die in zijn inleiding schrijft: ‘Willem de Mérode... heeft zijn werk in een kring gesteld, hij heeft gesproken tot een kring waarmee hij zich verbonden heeft gevoeld. Daarom is het gepast dat de geestelijke gemeenschap waarin hij stond, hem gedenkt en uit zijn werk een monument voor hem opricht.’ Dit klinkt nogal obligaat; van monumentenbouwers zou men meer geestdrift verwachten. Wellicht is het echter niet zo tam bedoeld als het tot uitdrukking werd gebracht en, in elk geval, is het monument er nu en vraagt dat om een beoordeling.

Daarbij is tweeërlei van belang: ten eerste of de oprichting gerechtvaardigd was en ten tweede of het monument, als bouwwerk, geslaagd is te noemen. Bij de vraag naar de rechtvaardiging doen de motieven der initiatiefnemers er niet veel toe. De bouw van een monument is een publieke aangelegenheid en de betekenis ervan mag men geheel los zien van mogelijke particuliere of groepsoverwegingen. Bestaat - in dézer voege - een rechtvaardigingsgrond voor de thans ondernomen uitgave?

[p. 418]

Voor De Mérode is, reeds aanvankelijk maar gaandeweg al meer, de poëzie de enige bedding geweest, waarin zijn leven stromen kon. Zijn aard, de bijzondere omstandigheden van zijn levensgebeuren, alsook de overvloedigheid van zijn poëtisch vormvermogen: alles heeft samen gewerkt om hem tot een ‘poëtische monomaan’ te maken.

Litterair expressief was hij in de hoogste mate. Reeds de blote verwijzing naar het getal der door hem gepubliceerde, merendeels omvangrijke gedichtenbundels zou voldoende zijn om deze bewering waar te maken, vooral wanneer men daarbij bedenkt, dat het gepubliceerde werk slechts een gedeelte uitmaakt van zijn oeuvre.

Deze vruchtbaarheid wijst op gemak van uitdrukking. De verzen zelf getuigen er ook van: vrijwel nergens treedt een stroefheid op, die indicatie zou kunnen zijn van een zware bevalling. Het handschrift van de Chineesche Gedichten kwam in ongeveer twee uur, verdeeld over zes dagen, gereed. Onderbreking van de dichterlijke arbeid - doordat b.v. een bezoeker zich meldde - behoefde voor de vlotte voltooiing daarna geen belemmering te zijn. In dit verband is ook het brieffragment opmerkelijk, destijds door Ds H.C. Touw gepubliceerd: ‘ik heb weer zoo'n verschrikkelijk helder hoofd, dat ik bijna niet slaap en - ik kan naar niets kijken of aan niets denken of ik heb versregels in mijn hoofd - Ik heb heel wat afgepend, allemaal “gestalten”, als tuinbeelden. Het opschrijven ging zoo gemakkelijk dat het eigenlijk “onwijs” was; en 't allermalst is, dat er allerlei verschillende dingen achter elkaar komen, die heelemaal niet bij elkaar passen.’ Met recht en reden kon De Mérode zeggen (nota bene, tussen de prozagedichten, die hij onder het pseudoniem Joost van Keppel publiceerde, in): ‘De woorden hebben maat genomen en schikken zich gewillig en geheim, naar wet en dwang van rijm.’

Dit expressief vermogen ging met grote receptiviteit gepaard. Er is opgemerkt, dat De Overgave, titel van een zijner bundels, heel goed als opschrift zou kunnen worden gesteld boven zijn verzameld werk. Al dichtende was De Mérode lijdend voorwerp, helaas ook in de meest letterlijke zin van het woord: op elke schrijfperiode volgde een andere en smartelijke van ziekte. ‘Er leven velen in hem,’ zegt hij in ‘De Dichter’, ‘maar zij sluimren. Hij mag hen niet ontwekken en hij wacht.’ In zekere zin sprak niet hij in zijn verzen, maar spraken de verzen in hem.

De receptiviteit was uiteraard het grootst voor het (voor hem) meest aansprekelijke, voor hetgeen met groot vertoon (voor hem) tot hem kwam. De Mérode is sterk katholiserend genoemd; Van Duinkerken heeft daarop gewezen. Behalve dat voor die neiging een buitenpoëtische aan-

[p. 419]

leiding bestond - in de moeilijkste tijd van zijn leven was het de roomse geestelijkheid in de eerste plaats, die zich aan hem gelegen liet liggen en van predikanten vernam hij ternauwernood iets, - mag er in het verband van zijn ontvankelijkheid op worden gewezen, dat hij meer onder de indruk van het katholiek ornament dan van de roomse essentie heeft geleefd. De dichterlijke verbeelding, in de nuchtere en schamele calvinistische kerkenwereld op rantsoen gesteld, ging te gast bij al hetgeen in roomse eredienst en heiligencultus wel litterair-inspiratief op hem moest inwerken, doch steeds in technisch-litteraire, niet in wezenlijke zin. Wellicht, dat Vestdijk dáárom De Mérodes levenshouding ‘lichtelijk katholiseerend, d.w.z. met een lichtelijk heidensche inslag’ heeft genoemd. Zijn expressief en receptief vermogen werd door de omstandigheden nog ontwikkeld. Afkomstig uit een litterair milieu, lichamelijk en geestelijk op een zekere vereenzaming en dus op lectuur aangewezen, door dramatische gebeurtenissen dieper nog in het isolement gedreven, was hem geen andere uitweg gelaten dan die der poëzie: meer en meer ging zijn persoonlijkheid daarin op en met de profeten kon hij zeggen: wee mij, als ik weiger te spreken.

Uit deze poëtische monomanie valt ook zijn veelzijdigheid te verklaren. Als de dichterlijke functie er niet meer één is onder vele, moet de dichter zich tot het vers wenden, ook wanneer kunstbroeders andere wegen verkiezen. De Mérode was lyrisch, dramatisch, episch, realistisch en romantisch uit noodzaak en zijn enige geluk werd gevormd door de capaciteit om dat alles werkelijk te zijn, door de omstandigheid, dat zijn schrijfdrift niet een of meer richtingen versperd vond. Dat God kracht geeft naar kruis, zou men ook in dit opzicht aan De Mérode bewezen kunnen achten. Meer nog dan voor anderen geldt voor hem, dat wie hem beoordelen wil, hem als totaliteit aanvaarden moet. Incidentele waardebepalingen, uiteraard ook te zijnen opzichte veelvuldig gegeven, waren dikwijls onbillijk. Men achtte hem als romanticus te week of als epicus te weinig strak. En zo vervolgens. Meestal ging het dan om één of enkele verzen, hoogstens om een bepaalde bundel. Zijn werk als geheel overschouwend hebben wij te erkennen, dat geen van zijn tijdgenoten hem in rijkdom overtreft. Hij was de eerste sinds honderd jaar, die aan het kerkelijk dogma weer een eigentijdse stem wist te geven, de enige uit zijn periode die een zo rijk geschakeerde liefdeslyriek te geven wist, de enige ook die geen poëtisch experiment schuwde en dan nog vrijwel steeds succes had - zijn oorspronkelijke ‘chinese’ gedichten! -, de enige ten slotte, die door de overvloedigheid en de samenhang van zijn ‘gestalten’ de anecdote volledig overwon. Het is

[p. 420]

Vestdijk geweest, die de richting heeft aangegeven, waarin de beoordeling van zijn poëzie behoort te gaan door met betrekking tot de plastieken uit de bundel Kaleidoscoop te schrijven, dat die ‘in serie haast niemand in ons land zoo scherp weet te boetseren als De Mérode.’ Op de gecursiveerde woorden komt het aan. Iedere persoonlijkheid heeft er recht op, dat men hem niet op zijn relatieve zwakheden vangt, maar als een compleet mens, c.q. een compleet dichter aanvaardt. Voor De Mérode geldt dat in bijzondere mate. En dan blijkt de conclusie onontwijkbaar, dat hij de rijkst begaafde van zijn generatie is geweest.

Wie dit voorop stelt, mag wijzen op zijn bijzondere ontvankelijkheid voor invloeden. Dat heeft men trouwens bij herhaling gedaan. Men vindt in hem de nawerking van Gossaert, Boutens, Nijhoff en Rilke, om de meest sprekende voorbeelden te noemen. Zulke beïnvloeding mag, na het vorenstaande, niet onverklaarbaar wezen - de ‘overgave’ was behalve mentaal ook litterair derhalve -, zij stemt tot enige voorzichtigheid, wanneer men naast de qualificatie van de ‘rijkst begaafde’ ook die van de ‘oorspronkelijkste’ overweegt. Maar wie is ‘oorspronkelijk’? Zonder voorbehoud niemand in ons tot verstikkens toe volgebouwde litteratuurtuintje, waar door gebrek aan ruimte de ene plant tegen de andere aanleunt. Het komt er maar op aan, dat de poëtische leefdrift sterk genoeg is om ten slotte boven het omringende uit te groeien. Wat de bevrijding van invloeden betreft is er in De Mérode's werk een krachtige ontwikkeling te constateren geweest. Van in woorden en regels aanwijsbare en met namen te benoemen invloed stijgt zij tot de nog herkenbare sféér van andere poëten om te eindigen in de bevrijding: spreekbuis te wezen van de behoeften, ook de litteraire, van zijn tijd.

Van de dichters zijner generatie was De Mérode een zuivere representant. Al hun schakeringen schier omvattende, soms in hoedanigheid beneden hen blijvende, rijst hij in tal van verzen toch als een ster boven hen uit. Wie eenmaal aan zijn totaliteit recht heeft gedaan en zijn oeuvre dus kent, ervaart dat ook van het op zich zelf staande gedicht in veelvuldige herhaling gezegd moet worden: ‘Hetzij van uw liefde, hetzij van uw toorn, de wilde wingerd gaat in vlammen op.’

Is de heruitgave van De Mérode's poëzie gerechtvaardigd? Men zal, na het voorgaande, aan mijn antwoord niet twijfelen. Het zou - de uitdrukking is, meen ik, van Donker - ‘cultuurerosie’ geweest zijn, indien men zijn werk had laten slapen in de verspreide, thans merendeels onvindbare bundels. Dankbaarheid is op haar plaats tegenover het voor deze tijd helaas moedig te noemen initiatief van de uitgevers.

[p. 421]

Rest nog het antwoord op de vraag naar de uitvoering van het monument De commissie van redactie geeft uit het werk een keuze; om een complete uitgave is het derhalve niet te doen geweest. In zijn inleiding motiveert Heeroma dit standpunt aldus: ‘Wie de dichter zuiver historisch wil bestuderen, zal moeten teruggrijpen op de eerste edities, tijdschriftpublicaties en manuscripten. De “gewone lezer”, die het levenswerk niet bestudeert, maar er zich door wil laten toespreken, heeft echter bij al deze documenten geen belang’.

Deze visie lijkt mij juist. De Mérode is nog lang geen historisch-litterair verschijnsel zonder meer: de maker is wel dood, maar het gemaakte bleef springlevend. Om de ontroering, om de gelukssensatie, die gedichten geven, is het bij deze uitgave te doen; de historicus moet zijn heil maar elders zoeken.

Intussen is deze opvatting toch alleen te aanvaarden, wanneer de bloemlezing het dichterlijk beeld niet verbrokkelt, doch als een geheel vertoont. Wat de volgende delen geven zullen, dient te worden afgewacht; het eerste deel kan, ook in dit opzicht, weinig bezwaar ontmoeten. Incidentele meningsverschillen blijven natuurlijk mogelijk. Zij zijn echter doorgaans van een sterk subjectief karakter en missen daardoor ander dan persoonlijk belang. Om die reden wil ik mij van détailcritiek onthouden en slechts een tweetal opmerkingen maken.

De Mérode's bundel Het heilig Licht wordt als poëtisch zwak beschouwd. De samenstellers van het hier besproken deel hebben in elk geval heel wat gedichten uit dat boek niet herdrukt. Geheel juist acht ik dit niet. De bundel is eerder ‘week’ dan ‘zwak’ en openbaart een zeer speciale kant van des dichters poëtische en menselijke gedaante. Verzen als Invocatio, De Mandolinespeler en Het vlokje haar hadden naar mijn oordeel niet mogen ontbreken.

Onduidelijk bleef voor mij ook de reden, die belette, dat De Lichtstreep in zijn geheel werd herdrukt. Deze bundel vormt een zelfstandigheid en betekent een toppunt in zijn oeuvre. Doordat bepaalde gedichten zijn weggelaten is aan de totaliteit afbreuk gedaan.

Ik wil het hierbij laten. Het is weer mogelijk geworden om De Mérode's gedichten te ondergaan en daardoor te ervaren:

De wereld glanst den hemel tegen.
Een merel lacht en wiegelt zich.
De weelderige goudenregen
Buigt zich in bloei en spiegelt zich