De Gids. Jaargang 115

[p. 216]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Dit keer moge een buitenlandse voorstelling hier het eerst besproken worden. De ‘London Studio Company’ maakte een tournee door Nederland en verkwikte het hart van elk toneelminnaar met de voorstelling van twee een-acters, waartussen een wereld van verschil ligt in tijd en geest. Het weinig bekende stuk van Shaw: The Man of Destiny is een vuurwerk van spot en uitdaging, de hier te lande nooit gespeelde eenacter van Christopher Fry: A Phoenix too frequent is geen vuurwerk, maar er vlamt het constante vuur in van poëzie en levensliefde.

Fry, van wie wij hier ‘Venus Observed’ en ‘The Lady's not for burning’ zagen, geeft met zijn een-acter, die van 1946 dateert, een juweel van toneelschrijfkunst. Hij heeft de geschiedenis van de weduwe van Ephesus uit Petronius’ Satiricon voor toneel bewerkt op een wijze, zoals alleen een dichter van grote allure vermag.

Virilius is gestorven; zijn weduwe Dynamene en haar dienstmaagd Doto treuren in de graftombe, vastbesloten, hem in de dood te volgen. Maar het leven blijkt sterker dan het verdriet. Een Romeins korporaal, Tegeus, houdt dicht bij de tombe 's nachts de wacht bij zes gehangenen. Hij vindt de treurende vrouwen, deelt met haar zijn wijn en brengt haar het verlangen tot leven terug. Dynamene en Tegeus ontbranden op de edelste wijze voor elkander in liefde en beseffen de waarheid: ‘Love is the only discipline’. Als de korporaal echter naar de realiteit terugkeert en op inspectie gaat, blijkt hem, dat een der gehangenen is afgeknoopt en meegenomen door familieleden. Tegeus wacht nu het lot, te worden gehangen inplaats van de onder zijn bewaking gestelde dode, en liever dan dit vonnis af te wachten, wil hij de hand aan zichzelf slaan.

Dynamene wordt echter vindingrijk om haar nieuwe liefde te behouden; het lijk van Virilius zal de plaats innemen van de geroofde gehangene en zo wijden zij een dronk op zijn behulpzame dierbare nagedachtenis.

Zelden heeft men op dit niveau humor en vervoering zo één zien worden in een taal van pure muzikale poëzie; de onophoudelijke wendingen in de situatie en de verrassende consequenties daarvan in de ziel der

[p. 217]

personages zijn op de vermetelste wijze in de verrukkelijke toon van dit spel gevangen, een toon, die vibreert van leven, moed en liefde. A Phoenix too frequent is tot nu toe ongetwijfeld Fry's best geslaagde stuk, dat met alle humor, vaart en durf steeds innig van timbre blijft en onweerstaanbaar meesleept tot het brillante slot.

Een stuk als dit, met slechts drie figuren, eist een volmaakte opvoering en dat hebben deze acteurs bijna bereikt. Het liefdespaar Dynamene en Tegeus werd vertolkt door Jean Wilson (die wij hier reeds eerder zagen in ‘As you like it’ en in ‘The Midsummernightsdream’) en Robert Brown. Vooral Brown gaf de tekst melodieus en gevoelig, met dat hartveroverende accent van echtheid; ook Jean Wilson was bekoorlijk, men zou alleen soepeler overgangen kunnen wensen in haar diverse gemoedsgesteldheden, die soms ietwat abrupt en hoekig aandeden.

Maar de ster van de avond was Helen Burns als de dienstmaagd Doto, die plotseling uit de bevangenheid van het willen-sterven door de verschijning van de man en door de zachte beneveling van de wijn in een toestand geraakt, die met onvolprezen humor en milde spot wordt geschetst: het stralende leven steekt zachtjes de draak met het doodsverlangen van haar meesteres, waarin zij had moeten delen. Zij beheerste deze uiterst delicate dronkenschap meesterlijk en speelde met een charme en argeloze directheid, die soms op de rand van het populaire kwam, maar nooit vulgair werd. Het decor van Anthony Waller was heel mooi en gaf deze nachtelijke scène in een grafgewelf de omlijsting van het mysterieuze gebeuren in de mensenharten vol geheimzinnigheid en gecompliceerde eenvoud.

The Man of Destiny is een episode uit het leven van de jonge Napoleon, waarin een schone vrouw de post van Bonaparte steelt, om te voorkomen dat hij een brief leest waarin hij wordt ingelicht over het gedrag van zijn echtgenote. De jonge luitenant, die zich heeft laten bestelen, werd door Robert Brown sappig-dom en stralend-zelfingenomen gespeeld, terwijl Jean Wilson de charmante dievegge was. Walter Hudd, die beide stukken voortreffelijk regisseerde, speelde Napoleon virtuoos en kordaat.

De dictie van dit gezelschapje was zo uitnemend, dat elk woord werd verstaan, behalve Hudd, die wel eens binnensmonds sprak. Het was een feest, deze voorstelling bij te wonen, die getuigde van het hoge niveau der Engelse toneelspeelkunst.

De Haagsche Comedie heeft in de vertaling van J.W.F. Werumeus Buning ons doen kennis maken met De Bloedbruiloft (‘Bodas de Sangre’),

[p. 218]

tragedie van de Spaanse schrijver Federico Garica Lorca. Van hem vertoonde het gezelschap reeds eerder ‘Het Huis van Bernarda Alba’; de Bloedbruiloft werd in 1933 geschreven en is een der beste werken van de beroemde toneelschrijver, die in 1936 in Granada door de Falangisten werd gefusilleerd. Zijn werk mag in Spanje niet verschijnen; het wordt in Zuid-Amerika uitgegeven en in de gehele wereld meer en meer gespeeld. De personages in dit stuk hebben geen namen; het zijn de moeder, de bruid, de bruidegom, de meisjes en de jonge mannen. Slechts Leonardo draagt een eigen naam; van hem gaat het kwaad uit. Hij is verloofd geweest met een meisje, doch is, na verbreking der verloving met een andere vrouw getrouwd. Als hij verneemt dat zijn eerste meisje de vrouw van een ander zal worden, bespringt hem de jaloezie en op de dag van het huwelijk schaakt hij haar. Allen worden in rouw gedompeld, want de twee mannen sterven beiden bij het gevecht dat zij voeren. Niemand kon zijn lot ontkomen, de moeder, die het drama voorzag, noch de bruid, die vergeefs in een vreedzaam huwelijk de geweldenaar Leonardo wilde vergeten. De hartstocht, de vete tussen de families, de haat blijven smeulen in de mensen, die het geweld van het bloed niet konden weerstaan.

Een prachtig stuk, geschreven naar het motief van een volkslied, in een donker, getourmenteerd coloriet, dat schroeit en brandt en waarin het noodlot in de eerste scène zich al doet voorvoelen. Maar het is een stuk, dat Noorderlingen moeilijk aanspreekt; wellicht is dat de oorzaak van de misvormde voorstelling die de Haagsche Comedie ervan gaf. In de eerste plaats waren de tempi ondraaglijk gerekt. In het eerste tafreel, waarin de moeder aarzelt, haar zoon het mes te geven, om zijn wijngaard mee te snoeien, omdat zij door het mes haar man en haar andere zoon heeft verloren, is telkens een stilte tussen de woorden, die in niets het noodlot suggereert, doch slechts leegte ademt. In de scène van het wiegelied is alles krampachtig opgeschroefd, het zingen is in het gehele stuk pijnlijk dilettantisch. Wie eens in een Spaans boerenbedrijf is geweest, gruwt van deze schone, opgesierde decors. Het donker, het vuil, het broeien, het stille gloeien bestonden in deze voorstelling niet, het was alles ‘gestyleerd’ en tevens gesteriliseerd. Al droegen de acteurs Spaanse hoeden, het waren eerder Friezen, dan Spanjaarden. In de gehele voorstelling was het brandende leven zoek. Slechts Ida Wasserman gaf als de dienstmeid een levend mens te zien, warm, hartelijk, bezorgd. Maar zelfs Fie Carelsen, die voor de Moeder zulk een schat van kwaliteiten had kunnen tonen, had dat geremde, verknepene van een die niet op gang kan komen. Myra Ward heeft nu eenmaal niet het type om Spaanse hartstocht uit te beel-

[p. 219]

den. Jan Retèl kon met de Bruigom niet uit de weg. Bob de Lange mist het gevaarlijk-roofdier-achtige ten enenmale. Het dansen op de bruiloft was een persiflage van de buleria's.

Er was één decor van Doeve, dat suggestief voor de handeling bleek: het bos, de schuilplaats voor de Maan, voor de geliefden en voor de Dood. Het deed de nacht en de verte vermoeden en hier kon Willy Haak als de Dood voor het eerst iets van huivering doen voelen. Paul Steenbergen verscheen als de Maan, en hoewel hij de tekst prachtig zei, overtuigde zijn verschijning evenmin als de optocht der drie houthakkers. De kerkscène van het laatste bedrijf steriliseerde ook het slot tot een koude, trage vertoning, waarin de stem van Garcia Lorca teloor ging.

Voor het eerst in de rij van schitterende voorstellingen heeft de Haagsche Comedie gefaald. Dit gezelschap, waarvoor de grootste bewondering en respect voor hard en intens werken past, stelde dubbel teleur, omdat Steenbergen steeds getoond heeft, niet slechts een regisseur van grote gaven te zijn, maar ook een kunstenaar met fijn instinct voor de sfeer, voor de geur van een stuk. Maar Spanje ligt hem niet.

De muziek van Jaap Geraedts werkte vaak bevrijdend; hoewel er naar mijn smaak teveel ruimte aan de muziek was gegeven (voor elk bedrijf een inleiding) kon bijvoorbeeld het motief van het paard beter dan de gesproken woorden het naderend onheil meedelen. Hierin klonk eenzaamheid, het gedrevene, de tragiek van het bloed en van het noodlot: het elementaire.

De Nederlandse Comedie vertoonde Groen Koren, het stuk van Emlyn Williams, dat in Wales, het kolendistrict speelt. Een jonge, intellectuele vrouw zet een school op voor de kinderen van de mijnwerkers, waaronder veel analphabeten zijn. Haar strijd tegen onwil en tegenwerking weet zij met list en doorzettingsvermogen te winnen en daarbij een studiebeurs voor de universiteit te verwerven voor Morgan, een bijzonder intelligente mijnwerker. Het stuk is in 1890 gesitueerd, waardoor de toestanden wel wat ouderwets aandoen, maar door de levendige regie van Teulings en het warme overtuigende spel van Mary Dresselhuys blijft de toeschouwer geboeid. Met voldoening zagen wij Maxim Hamel de rol van Morgan vervullen met een talent, dat veel belooft en getuigt van persoonlijkheid. Mimi Boesnach was een kordate huishoudster met een schreeuwstem en een hart van goud.