De Gids. Jaargang 115

[p. 212]

Pierre H. Dubois
Kroniek der Franse letteren

Poging tot Contact

Roger Vailland, un jeune homme seul

De schrijver Roger Vailland, wiens laatste roman Un jeune homme seul (Corrêa, Parijs 1951) sterk de aandacht van de critiek heeft getrokken en aanleiding is geworden tot diverse meningsverschillen en discussies, is, ofschoon 45 jaar oud, pas na de oorlog met het schrijven, althans publiceren, van litterair werk begonnen. Zijn eerste boek was het bekende Drôle de jeu, waarmee hij de Prix Interallié behaalde. Sedertdien verschenen er nog enkele romans, een reisbeschrijving, een toneelstuk en een paar essayistische werken.

Vailland, geboren in 1907, is een generatie- en zelfs klasgenoot van Robert Brasillach en Thierry Maulnier en zijn litteraire carrière is dus wat vertraagd, nadat hij tussen 1925 en 1930 een werkzaam aandeel had in het surrealisme en contacten onderhield met Breton en Aragon. Hij schreef toen in Le Grand Jeu, waar hij zijn bewondering uitdrukte voor Chodelos de Laclos. Omstreeks 1930 liet hij het surrealisme in de steek en werd journalist tot woede en ergernis van Breton en tal van vrienden die hem de rug toekeerden. Tot aan de oorlog bereisde hij Europa, een deel van Afrika, het Verre Oosten en Amerika. Onder de bezetting speelde hij een rol bij het verzet en vertrok direct na de bevrijding weer als correspondent.

Wanneer men deze zeer beknopte curriculum vitae leest, voelt men gauw genoeg wat hem van het surrealisme heeft weggedreven. Vailland is een auteur die behoefte heeft aan actie, een strijdbaar man, die het niet eens kon zijn met een Brasillach, want hij stond in het tegenovergestelde kamp, die het surrealisme tenslotte ook niet anders kon zien dan als een spel zonder veel zin. Men kan er over discussieren of hij daarin gelijk of ongelijk had (naar mijn mening au fond stellig gelijk), vanaf het ogenblik dat men ophoudt de waarde of de betekenis van het surrealisme in te zien, kan men

[p. 213]

geen surealist meer zijn. Vailland is, met grote vertraging, de weg ingeslagen van Aragon. Na de oorlog heeft hij er geen geheim meer van gemaakt communist te zijn. In tegenstelling echter tot Aragon heeft hij veel respect weten af te dwingen bij de tegenpartij.

De reden daarvan moet men zoeken bij zijn oprechtheid en zijn intelligentie. De oprechtheid van een Aragon is, voorzover men dat uit wat hij schrijft kan afleiden, zeer discutabel. Wie de kronkelige redeneringen volgt in een boekje als L'Homme communiste bijvoorbeeld zal herhaaldelijk de schouders ophalen, al was het alleen maar over het gebrek aan nuttig effect van een zo opgelegde gelijkhebberij, waarvoor iedere redenering goed is. Het (onmiskenbare) talent van Aragon heeft altijd iets van de vlag die de lading dekken moet.

Bij Vailland is dit alles volmaakt anders. In de eerste plaats demonstreert het communisme zich in zijn werk niet rechtstreeks, maar uitsluitend als een strijdbaarheid en een sociale mentaliteit waarbij men vooral niet moet denken aan nobele juichende arbeidersmassa's. In de tweede plaats is elk propagandistisch element afwezig. Vailland schrijft van een overtuiging uit die gebaseerd is op het menselijk zelfrespect.

Un jeune homme seul is de geschiedenis van een Fransman, Eugène-Marie Favart, geboren omstreeks 1907 (als Vailland) in een klein-burgerlijk, tamelijk welgesteld, intellectueel gezin, waar men een zekere weerzin voelt jegens de arbeiders, omdat dit ‘het land van herkomst’ is waaruit de familie afkomstig is, maar waarvan ze zich heeft ontworteld. Eugène-Marie voelt zich in het gezin niet thuis, hij is eenzaam, eenzaam zoals alle jongens van 16 jaar (de roman begint in 1923), maar eenzaam bovendien ook maatschappelijk. Hij heeft een drang naar gemeenschap met de klasse van de arbeiders, zou men moeten zeggen om in de terminologie te blijven die er voor deze dingen bestaat, maar die wel bijzonder misleidend is. Want Un jeune homme seul is een roman, dat wil zeggen een wereld die alleen aanvaardbaar is naarmate de overtuigingskracht groot genoeg is gebleken om de schijn tot werkelijkheid te maken.

De naar gemeenzaamheid hunkerende jongeman Favart is in het tweede deel van dit boek, dat zich afspeelt tijdens de bezetting in 1943, ingenieur bij de spoorwegen, op een emplacement waar herhaaldelijk sabotagedaden gepleegd worden. Hij is gehuwd met de dochter van een Spaans emigrant. Zijn vrouw is communiste, hijzelf niet. Hij is er niet in geslaagd om het contact te leggen met de klasse, waarnaar zijn gemeenschapshonger uitgaat. Hij neemt aan de sabotage-daden geen deel, wil het ook niet, maar weigert ook alle medewerking wanneer de politie uit Vichy een on-

[p. 214]

derzoek instelt dat aanvankelijk leidt tot de arrestatie van zijn vrouw, die echter bij gebrek aan bewijs weer wordt losgelaten, en later tot die van een arbeidersjongen. Bij het verhoor daarvan is Favart aanwezig en wanneer zich de gelegenheid voordoet, slaat hij de politie neer en helpt de jongen te ontsnappen. Dit gelukt hem, maar hijzelf wordt gegrepen en gearresteerd. Vailland suggereert dat Favart door zijn daad van broederschap in de gevangenis gekomen daar de kameraadschap ontmoet en derhalve eindelijk uit zijn eenzaamheid bevrijd zou raken. Ik herhaal dat Vailland dat suggereert: hij zegt het nergens, wordt ook niet nadrukkelijk en suggereert bovendien ook vooral niet dat het communisme daartoe geleid heeft. Ik zou haast zeggen, integendeel. Want Favart is geen communist en niets wijst er op dat hij het zal worden. Het enige feit dat te constateren valt is de aanwezigheid van een gemeenschap vanaf het moment dat Favart een daad van eenvoudige, maar wezenlijke menselijkheid heeft gesteld. Die daad is nauwelijks heldhaftig, omdat ze een natuurlijke reflex is, des te sterker bij iemand die naar gemeenschap hunkert.

Vailland zelf, in een opmerkelijk vraaggesprek dat hij met Pierre Berger voerde, citeert met instemming de uitspraak van een zijner critici dat Roger Vailland deze roman heeft geschreven ‘pour défendre sa ligne: et sa ligne, c'est la manifestation de l'honneur de l'homme.’ Ongetwijfeld, en die lijn is niet specifiek communistisch. Wat Vailland echter wel voor specifiek communistisch houdt is de ethiek van zijn protagonisten, die geen avonturiers zijn in zijn ogen, zoals Malraux en T.E. Lawrence en hun helden. Voor hem is een held degene die zich beter dan een ander aan zijn eigen wil weet te onderwerpen, d.w.z. zijn eenheid weet te verwerkelijken, zijn energieën te bundelen en tot een maximum aan nuttig effect weet op te voeren ten dienste van wat in zijn tijd oorzaak is van de positieve vrijheid. Het zijn zijn eigen termen in het genoemde interview. In deze formulering staan diverse woorden voor begrippen die niet bijzonder duidelijk zijn, bijvoorbeeld die ‘positieve vrijheid’ of het ‘maximum aan nuttig effect’. De vraag is wat men onder dit alles verstaat. Gedacht vanuit de communistische dialectiek is de ‘positieve vrijheid’ bijvoorbeeld bepaald iets anders dan gedacht vanuit het soort democratie dat - zij het met velerlei problematische facetten - in Europa nog gangbaar is.

Zo gezien, is het mij intussen onmogelijk om de roman van Vailland in navolging van een aantal critici, die het communisme overal menen te ontdekken waar men met een strijdbare en revolutionnaire vorm van de menselijke waardigheid te doen heeft, communistisch te noemen en daar een veroordelend accent in te leggen.

[p. 215]

Het thema van deze roman is niet politiek maar sociaal en psychologisch. Het is het thema van eenzaamheid en gemeenschap en de spanningen daartussen en Vailland heeft dit behandeld op een manier, waarvoor ik alleen maar bewondering kan hebben. De realiteit die de ondergrond van de roman vormt en die een maatschappelijke realiteit is van het Frankrijk ten tijde van de Derde Republiek, is nergens geweld aangedaan en lijkt mij nauwkeurig, zelfs vrij naturalistisch, getekend in het eerste deel.

Een curieus element "waarop ik toch even wil wijzen, is tenslotte het symbolisme van de oorveeg die determinerend lijkt door de on-maatschappelijke kleinburger. De eenzame jongeman uit het eerste deel krijgt op een gegeven ogenblik een draai om zijn oren, wanneer hij zijn vrijheid van burger even wil uitleven, zoals zijn vader van diens moeder een klap heeft opgelopen toen hij niet slaagde voor zijn examen aan de polytechnische school. Het geeft niet direct iets freudiaans aan de atmosfeer (die men dan trouwens alleen in die passages zou moeten ontdekken, want elders is het volkomen afwezig), maar het is toch wel zo dat men even het gevoel heeft dat een bepaald ressentiment werkzaam geweest is, dat toevalligerwijze - maar voor Vailland uiteraard fataal en logisch - altijd bestaat bij de kleinburgers: - zij maken de indruk van geslagen honden tegenover de zelfbewuste fierheid van de arbeidende klasse. Maar dit bezwaar, als het er een is, is volkomen ondergeschikt aan de betekenis en de waarde van de roman. Men merkt het natuurlijk wel op, maar het stoort nauwelijks. Eigenlijk is de overtuigingskracht en de oprechtheid van Vailland zo groot dat de lezer geneigd is het al even logisch en onvermijdelijk te vinden als het in het verloop van het verhaal wordt voorgesteld.

De manier van schrijven en de stijl van Vailland is uitstekend. Al in Drôle de Jeu blonk deze uit door eenvoud en geserreerdheid, tegelijk ook door soepelheid en beeldend vermogen. In de dramatische scènes bereikt hij een onmiskenbare grootsheid en dramatiek zonder enig effect-bejag, uitsluitend door de beheersing van zijn stijl-middelen. In dit verband is het misschien niet onnodig er even de nadruk op te leggen dat het ‘pessimisme’, waarvan men Vailland wel beschuldigd heeft (maar dat mij moeilijk in overeenstemming te brengen lijkt met zijn communisme) niet bestaat. Zijn roman is bepaald een geloofsverklaring in de mens. De eenzaamheid die de mens kenmerkt acht hij op te lossen in een ‘fraternité virile’. Er zijn er die ook dit goedkope en sentimentele rhetoriek vinden. Als men daarvan uitgaat, is uiteraard iedere poging tot menselijkheid zinloos. Maar één ding is zeker: mannelijke kameraadschap is geen monopolie van het communisme.