De Gids. Jaargang 115

[p. 141]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

De eerste maal dat hier te lande een stuk van T.S. Eliot, de wereldberoemde dichter werd opgevoerd, viel samen met het veertigjarig jubileum van Albert van Dalsum.

Dit keer was er geen twijfel aan, of de eerste vertoning van ‘De Cocktailparty’, (waarvan de Nederlandse Comedie het opvoeringsrecht van Comedia heeft overgenomen), gold geheel en al de auteur en zijn reeds zo beroemde stuk, dat voor het eerst in Edinburg gespeeld, viel, doch in Amerika twee jaar lang volle zalen trok.

Den Haag mocht de eerste opvoering van dit merkwaardige stuk genieten en de residentie gaf blijk met spanning deze avond te verwachten. Welke critiek men ook op ‘De Cocktailparty’ mag hebben, niemand kan ontkennen, dat deze avond indruk maakte. Eliot heeft het een blijspel genoemd en de tonelen van het eerste bedrijf, waarin het Londense societyleven met laconieke spot wordt geschetst, hebben de toon van het blijspel, die zelfs af en toe Oscar Wilde in de herinnering roept. Maar onder en voorbij deze ironie spitst zich het perspectief van het drama toe, het drama van de menselijke verhoudingen, waaraan de hoofdpersonen zich niet kunnen onttrekken.

Edward Chamberlayne, - de man die niet kan liefhebben, en zijn vrouw Lavinia, de vrouw die vergeefs tracht liefde te wekken - met de tegenspelers: Celia, die Edward idealiseert en Peter, die vergeefs de liefde van Celia tracht te winnen, worden omringd door enige figuren, die wij op de cocktailparty als frivole mensen leren kennen, doch die later optreden als de bescherm-engelen der hoofdpersonen.

Een van de bezoekers, een ‘onbekende gast’, geeft in de toon van de cocktailparty half badinerend, half voorspellend, blijk, op de hoogte te zijn van de innerlijke conflicten der hoofdpersonen. Deze Sir Henry is de psychiater, die de uit het lood geslagen mensen door zijn verhelderende inzichten de weg wijst, die zij dienen te gaan.

Edward en Lavinia, die beiden hebben getracht hun doodgelopen leven door een verhouding buiten hun huwelijk een uitweg te geven, komen

[p. 142]

door het gesprek met Sir Henry tot een redelijke verstandhouding in de goede ‘mariage de raison’, waardoor zij hun evenwicht hervinden en het leven voor hen dragelijk wordt. Celia, die alles had ingezet in de mislukte verhouding met Edward, kiest de weg van het zichzelf vergeten; zij treedt toe tot een religieuze orde en wordt als verpleegster uitgezonden naar de wildernis, waar zij door inlanders de marteldood sterft.

Eliot's overtuiging is, dat de bestemming van de mens is vastgelegd, men kan alleen zelfstandig de weg kiezen, die tot deze bestemming voert. Er zijn twee wegen; de eerste leidt tot verzoening met de menselijke orde:

‘de orde, waartoe sommigen, die al zo ver waren als u,
terug wisten te keren. Zij herdenken misschien
hun voormalig visioen, maar betreuren het niet meer,
handhaven zich door een geregeld leven,
leren af te zien van buitensporige verwachtingen,
worden verdraagzaam voor zichzelf en anderen,
en geven en nemen wat in het gewone doen
te geven valt en te nemen. Zij mopperen niet;
zijn tevreden met de morgen die scheidt
en met de avond die samenbrengt
voor losse gesprekken bij het haardvuur
twee mensen die weten dat ze elkaar niet begrijpen,
en kinderen grootbrengen die ze niet begrijpen
en die nooit hen zullen begrijpen.’

De tweede weg is die van ‘het proces, waardoor de mens bovenmenselijk wordt’, de absolute liefde. De eerste weg is de bekende,

‘De tweede is onbekend, en vergt dus geloof...
het bepaalde geloof dat uit wanhoop ontstaat.
De bestemming kan niet worden aangeduid;
men blijft in het onzekere tot men daar komt;
men reist geblinddoekt. Maar de weg voert naar het bezit
van wat men elders tevergeefs heeft gezocht.’

Johan de Meester die de regie voerde, noemt in het programma de Cocktailparty een moraliteit en ziet Eliot als een volgeling van de schrijver van Elckerlyc. Zonder deze opvatting te delen, moet men toegeven, dat Eliot uit dit ‘blijspel’ stijgt naar metaphysische hoogten van zuiver religieuze aard die op de toeschouwer eigenaardige invloed heeft.

Het is een stoutmoedige sprong van een cocktailparty met gin en whiskey naar het zoeken van de diepste levenswaarheid. Toch heeft Eliot waar-

[p. 143]

schijnlijk juist door deze ‘sophisticated’ achtergrond zijn publiek dichter benaderd dan door de preek van de bisschop in The Murder in the Cathedral. De figuur van de psychiater, - helaas in zoveel povere toneelstukken reeds tot een caricatuur geworden, - blijkt niettemin voor velen, wie de troost van het geloof niet is gegeven of is ontvallen, een identificatie met de dominee, met de prediker van liefde en wijsheid. De psychiater is de man, die meer weet van het onzienlijke dan de gemiddelde mens die in eigen conflicten het spoor bijster is geworden. Reeds de mogelijkheid in een medemens begrip en belangstelling te vinden voor ondragelijke innerlijke tegenstrijdigheden, verleent de psychiater prestige voor de wanhopige, die door zijn radeloosheid deze ‘dokter’ de openbaring van een levensperspectief als het ware zelf afdwingt.

Zo althans tekent Eliot zijn Sir Henry in de gesprekken met de mensen die bij hem om raad komen. In het tweede bedrijf, - het hoogtepunt van het stuk, - is in die dokters-spreekkamer de gestyleerde essentie waarneembaar van biecht en troost, van verwarring en ordenende helderheid. Dat deze scène voor de beroepspsychiater ongetwijfeld een element van charlatanerie bevat, doet niets af aan de imponerende kracht die ervan uitgaat op de toeschouwer. (Het onloochenbaar bewijs was de trillende geëmotioneerde stilte in de volle zaal die een ogenblik tevoren om de geestige spot lachte). De techniek van de dramaturgie is niet Eliot's sterkste zijde; er is veel gepraat en weinig handeling in het stuk en het derde bedrijf is niet alleen zwak, maar vol wanklanken. Aan de totaal-indruk doet dit niet af. Er gaat van de Cocktailparty een indringende kracht uit, een fluidum van meesterschap. Ook daar waar Eliot niet de adequate vorm ervoor heeft gevonden, voelt de toeschouwer dat deze gedachtenwereld voor onze tijd van intrinsieke betekenis is.

De rijmloze verzen, waarin het spel is geschreven, zijn door Nijhoff in helder, bondig Nederlands vertaald. Er moet een sterke affiniteit tussen de Engelse en de Nederlandse dichter bestaan, om het oorspronkelijk zo dicht in onze taal in rhytme en melodie te benaderen. De ketsende dialoog der society-gesprekken heeft Nijhoff raak en flitsend opgevangen. Het onderhoud van Sir Henry met Celia is tot een prachtig stuk litteratuur geworden. De vertaling is ook in boekvorm verschenen. Men zal er goed aan doen dit werk te lezen, voor men het stuk gaat zien. Het behoort tot de boeken die men in bezit moet hebben.

De Meester verstaat het, een stuk als dit diepte en chahet te geven; zo werd de society-toon uitnemend getroffen, niet het minst door de verrassende medewerking van Mien Duymaer van Twist, die als de tetterende nieuws-

[p. 144]

gierige oude Julia een prachtige figuur op de planken zette (al kon zij later aan haar kwaliteit van bescherm-engel niet doen geloven). Ook Fons Rademaker als Alex, die zo goed kan koken, was kostelijk. Han Bentz van den Berg kon niet geheel overtuigen als Edward Chamberlayne, welke figuur echter moeilijk is uit te beelden. Ank van der Moer speelde intelligent en met goed begrip Lavinia, de vrouw die geen liefde weet te wekken. Allard van der Scheer vertolkte aanvaardbaar de jonge teleurgestelde Peter. Celia werd door Ellen Vogel dichterlijk gespeeld.

Maar het gehele stuk werd gedragen door het fascinerende spel van Ton Lutz als Sir Henry, de psychiater. In de eerste scènes geheimzinnig en boeiend, legde hij terstond zijn dominerend karakter aan de toeschouwer op. In de spreekkamer met de drie mensen was hij subliem; van deze rol hangt het gehele stuk af. Een enkele verspreking of hapering zou het effect volkomen teniet doen. Hij zei deze moeilijke tekst sober, minutieus afgewogen van nuances, exact en gevoelig van mimiek en houding: in één woord volmaakt. Hij was de figuur, zoals Eliot hem heeft bedoeld, man van de wereld, begaafd met een mediamieke inslag, die ruimte laat voor het mysterie. Wij kunnen de Nederlandse Comedie dankbaar zijn, dat wij eindelijk de beroemde Cocktailpartij ten tonele hebben gezien.

De Haagse Comedie gaf als Nieuwjaarspremière een vrolijke voorstelling van Shakespeares Merry Wives of Windsor. De Engelse regisseur Michael Langham, die als gast deze vertoning leidde, inspireerde zich op Hogarth, zijn achttiende-eeuwse landgenoot, waardoor wij Falstaff met een allongepruik en kanten lubben zagen verschijnen. Nicolaas Wijnberg had zijn decors en costuums hierbij geslaagd aangepast. Langham accentueerde het klucht-element zo sterk, dat het af en toe een adembenemende zottigheid werd, die met bijna franse virtuositeit schuimde als Champagne. Cees Laseur gaf deze Falstaff volop de meeslepende dwaasheid en malle in beelding, waardoor hij de vermakelijke en in het bos-tafreel ook even de zielige figuur werd, die steeds weer trilt van leven. Hij kreeg des te meer reliëf door de brandend-jaloerse meneer Ford, door Bob de Lange bijzonder knap en indringend gespeeld. Ida Wasserman en Fie Carelsen, die Falstaff in een wasmand verstoppen, wisten hun dolle vrolijkheid aanstekelijk te maken, terwijl Willy Haak een geëlectriseerd figuurtje te zien gaf als juffrouw Quickly. Jan Retèl was voortreffelijk als de beweeglijke franse dokter, Cruys Voorbergh bijzonder zot als de vreemd toegetakelde geestelijke. En daar gingen de twaalf tafrelen van het onsterfelijk Shakespeare-spel in de vertaling van Bert Voeten dartel en onstuimig naar een warm verdiend succes.