De Gids. Jaargang 115

[p. 63]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

De Nederlandse Comedie bracht Eens in de honderd Jaar, een modern Amerikaans stuk, dat bij alle vrijmoedigheid charmant en gedistingeerd is. Het geval heeft niet veel inhoud, het is een snapshot van Amerikaanse onwijsgerigheid, maar er zit een plezierige oprechtheid in, die in de slagvaardige dialoog telkens raakt aan gevaarlijke problemen, maar telkens ook met ontwapenende gratie en vaart daaraan weer voorbij snelt. Twee jonge mensen ontmoeten elkaar op het dak van het Empire State Building. De auteur, Hugh Herbert, laat het jonge paartje hoog boven het alledaagse leven en dicht bij blauwe lucht, zon en wolken, hun idylle beleven, die Eens in de honderd jaar werkelijk een idylle blijkt van het goede soort. Zodra zij afdalen naar de realiteit van de flat, waar allerlei levenspuzzles onafgemaakt door de vrijgezel-architect zijn achtergelaten, storten zij zich in de doolhof van liefde, twijfel, achterdocht, gelardeerd met goed gebakken biefstuk en een blauw oog voor de architect, dat hem vakkundig wordt geslagen door de vader van het meisje, die Ier en politie-agent blijkt te zijn. Daarbij voegt de auteur de niet originele maar wel voortreffelijk samengestelde levenswijsheid van een ouder man, die een gepaste mate van cynisme paart aan practische levenszin. En uit dit mengsel wordt een blijspelletje met gegarandeerd succes tevoorschijn getoverd. Wel vraagt men zich af, welk aandeel het stuk en welk de acteurs aan dit succes hebben. Want een dergelijk niemendalletje van schuim en kleursel zakt in elkaar als het niet brilliant wordt gespeeld.

De bezetting was meer dan voortreffelijk. Het argeloze meisje... wie kon het beter vertolken dan Kitty Janssen, die reeds in Een Engeltje van niets aller harten had gewonnen en nu blijkt een actrice te worden, die ons toneel met haar brio en natuurlijkheid verrijkt. Daar was Guus Oster in een rol, die hij met humor en charme speelde. En daar was Henk Rigters als de cynische schoonvader-met-geen-kwade-inborst, geestig en raak gespeeld. Raak was ook het korte maar hevige moment waarop Pierre Myin binnenstormt, de architect knock-out slaat, zijn dochter meesleurt en verdwijnt. Kortom, Hugh Herbert heeft van zijn alleraardigst blijspel de beste vertoning gehad, die men zich kan denken in de uitstekende regie van Jan Teulings en met licht en prettig decor van Jan Prent.

De Nederlandse Comedie gaf een grootscheepse vertoning van De Bruiloft

[p. 64]

van Figaro. Vertaling, regie en decor waren van Johan de Meester, die zich in deze drie functies inderdaad een meester toonde.

Het achttiende-eeuwse stuk van Caron de Beaumarchais, dat in zijn tijd, - de première had plaats in 1784, - de grote Franse revolutie inluidde door de gedurfde aanvallen op de machthebbers van die jaren, blijkt ook voor ons nog genietbaar. Hoofdzaak is voor ons niet meer de politieke strekking (al zijn er nog steeds agressieve geestigheden in, die ook op onze tijd kunnen slaan), maar wel de intrigue, de verschillende figuren, die ten opzichte van elkaar zo uitnemend zijn getekend, de vlugge dialoog, die in niets ouderwets aandoet. De Beaumarchais heeft de politieke bedoeling van zijn werk gevlochten in een zo levenswaar stramien, dat het zijn tijd heeft overleefd en vooral de artistieke betekenis ervan ons nog steeds blijft boeien. Zoals Jules Claretie reeds schreef: ‘Alles speelt mee bij hem: de meubelen, de deuren, de fauteuil, waarin de page Cherubin zich verbergt, en het paviljoen, waaruit hij alle personages van de Bruiloft een voor een tevoorschijn tovert’. Aan deze woorden van Claretie denkt de toeschouwer, die regie en decor van zo hypermoderne opvatting gadeslaat. Johan de Meester laat in de rechtzitting de spreekgestoelten der advocaten zich vooroverbuigen en als levende wezens de emotie der woordvoerders tot uitdrukking brengen, een gedurfd procédé, dat bij een minder gesoigneerde voorstelling het klucht-element zou hebben ingevoerd, maar hier verantwoord en in hoge mate komisch was.

Figaro levert een even spiritueel als listig gevecht met de graaf, die hem zijn aanstaande vrouw voor een galant avontuur tracht te ontfutselen. De gehele bevolking van het kasteel bij Sevilla speelt mee in de verwikkelingen, die hierbij te pas komen en de bezetting van dit kleurige, als champagne bruisende stuk gaf toneelspel van hoge kwaliteit, verfijnd en vol gratie, maar ook warm en levend. De veeleisende rol van Figaro werd door Fons Rademakers vitaal, vol met onweerhoudbaar élan gespeeld. Hij was het middelpunt van de intrigue, maar ook van de avond. Hij toonde, hoegenuanceerd deze figuur is, amoureus en op zijn hoede, in zijn hoofsheid brutaal, steeds partij trekkend van elke situatie, vermetel in de aanval, ontwapenend in de verdediging. De beroemde monoloog waarmee Figaro het vijfde bedrijf opent, werd door Rademakers indrukwekkend gebracht en deed beseffen, dat, hoe de menselijke staat mag veranderen in uiterlijke bijkomstigheden, het essentiële daarin onveranderlijk blijft.

De Suzanne van Lous Hensen was bevallig en veroverend, de Gravin van Ellen Vogel waardig en lieftallig. De Graaf werd door Ton Lutz misschien iets te modern aangezet, maar kreeg daardoor wel overtuigende accenten.

[p. 65]

De rol van Cherubin, die dikwijls door een vrouw wordt gespeeld, was nu in handen van Henk van Ulsen, die er zich uitstekend van kweet. Mimi Boesnach, Johan Fiolet, la Chapelle. Elsensohn, Hans Kaart en alle andere spelers droegen bij tot deze bezielde vertoning, die tot een der feestelijkste voorstellingen van het seizoen gerekend mag worden.

Het Vrije Toneel bracht een Engels blijspel van Alan Melville, Krakeel om het Kasteel, in de bewerking van Con Nicolai. De verarmde eigenaar van het kasteel poogt, zijn voorvaderlijk erfdeel te verkopen; net als hij een Amerikaanse weduwe bereid heeft gevonden voor de koop, dreigt het landgoed door de staat te worden gevorderd voor een herstellingsoord waarbij generlei financiële vergoeding is begrepen. De graaf weet zo handig te manoeuvreren, dat de staat ervan afziet en de weduwe ertoe overgaat het landgoed in bezit te nemen. Baasje Trent, de vrouwelijke rentmeester van het kasteel, die zich met de belangen van de graaf heeft vereenzelvigd, krijgt loon naar werken: de man die zij lief heeft en een goede toekomst.

Vlot gespeeld door Gijsbert Tersteeg als de graaf, Nell Koppen als Baasje, Enny Meunier als de Amerikaanse leverde dit stuk in de regie van Cruys Voorbergh een avond van ‘aangename verpozing’.

M'n zoon Roy van Bruce Walker, (vertaling van N. Bergmans-Withaar) speelt in een sous-terrain-flat, waar mevrouw Walsh en haar oude schoonmoeder vergeefs trachten de jonge deugniet Roy op te voeden tot een behoorlijk mens. Deze knaap blijkt bendeleider te zijn, die vrouwen neerslaat met een ploertendoder, tasjes rooft en tenslotte een heel jong meisje verleidt. Hij loopt een keer tegen de lamp, wordt voorwaardelijk veroordeeld en onder toezicht gesteld, maar zijn voogd is te goedhartig om aan de verdorvenheid van de jongen te kunnen geloven. Als Roy's moeder hertrouwt en de toekomst van de jonge bandiet in een beter stadium zou kunnen komen, doordat zijn stiefvader hem een gezond pak slaag wil toedienen, is het te laat; de jongen wordt door de arm der wet ontvoerd.

Dit staaltje van Engels volkstoneel is wat men noemt een ‘draak’. Bij het eerste optreden van de jonge boef weet men reeds, dat er geen kans is, om die jongen op het rechte pad te brengen. Niettemin hebben de spelers onder leiding van Cruys Voorbergh hun uiterste best gedaan, de avond niet te laten mislukken. Ton van Duinhoven gaf het boefje met realistische en intelligente accenten, die zeer overtuigend werkten; ondanks het mislukte gegeven een geslaagde rol. Elly van Stekelenburg was als moeder zo slap en dom als het stuk voorschreef, Sara Heyblom maakte van de opoe de bedoelde zielige grootmoeder. Riek Schagen kreeg een open doekje

[p. 66]

voor haar kleine rol van de voogd, die hij met charme fijntjes speelde. Moge Het Vrije Toneel spoedig revanche nemen.

Het Amsterdams Toneelgezelschap bracht het nieuwste stuk van Obey (van wie wij hier reeds De Schending van Lucretia en Noach op de Wateren zagen) met regie en decor van Van Dalsum. Het Hart vol Sintels met als centrale figuur Don Juan is een stuk, dat aan de existentialistische filosofie is ontsproten en vele interessante gedachten te berde brengt, ofschoon het als dramatische eenheid mislukt moet worden genoemd. Ondanks deze conclusie heeft L'Homme de Cendres een allure, die in hoge mate boeit en op vele punten dichterlijk en ontroerend is. Er was een ernst van diepgaande waarde in enkele monologen van Don Juan, en al is het geheel van compositie niet geslaagd en kan men op allerlei tekorten wijzen, toch mag men van Dalsum erkentelijk zijn, dat hij het stuk hier (in de voortreffelijke vertaling van Luisa Treves) heeft gebracht.

In de eerste plaats is de indruk van diepe ernst te weeg gebracht door een jong acteur, Hans Culeman, aan wie van Dalsum de zware rol van Don Juan had toevertrouwd. Hij heeft de gehele avond getoond met begrip en fijne intuïtie de donkere sfeer van deze aan het leven tegronde gaande figuur te omvatten. Zijn eerste opkomen reeds, - als hij de prostituée met zijn zwijgen tot overgave dwingt - was verrassend van houding, beweging, expressie. Men wist terstond dat hier een acteur van formaat zijn loopbaan begon en dat hij, ondanks jeugd en gebrek aan routine, doordrenkt was van diepe verantwoordelijkheid en streefde naar het allerhoogste. De Koning van Van Dalsum was, van de eerste monoloog af, op hoog niveau gehouden en bleef indrukwekkend, evenals de Inquisiteur van Van Gasteren. Als tegenspeler voor de tengere Don Juan was Robert de Vries een wat al te robuste Alvares, wat in het duel tot geen gelukkige combinatie leidde. Sterk en warm zette Jenny van Maerlant de prostituée in de eerste acte tegenover de zwijgende Don Juan, een scène van bijzondere schoonheid. Daartegenover was Liane Saalborn niet overtuigend als Anna, terwijl de Elvira van Tine de Vries wel goed van bedoeling was maar niet kon doen geloven, dat zij de laatste levensmogelijkheid van Don Juan vertegenwoordigde. Loudi Nijhoff was te geremd als de moeder, men miste hier de gloed van de wanhoop. Het geheel van de opvoering leed door een teveel aan uiterlijke bijkomstigheden, waardoor het stuk ook te lang duurde en de spanning niet kon volhouden. Een mislukking, die echter eigenaardige winst opleverde: een mooie rol van Van Dalsum en een belofte voor de toekomst van een nieuw belangrijk acteur: Hans Culeman.