De Gids. Jaargang 114

[p. 351]

Pierre H. Dubois
Tsjechow vertekend

Het Augustus-nummer van De Gids publiceert onder de titel Tsjechow vertekend een lezenswaardige beschouwing van de heer T. Eekman. Aangezien hij daarbij twee pagina's wijdt aan de studie over de Russische schrijver die in mijn Houding in de Tijd te vinden is, veroorloof ik mij op zijn stuk, waaraan ik overigens ook veel wetenswaardigs dank, even terug te komen. Ik doe dit niet in de eerste plaats ter wille van mijn essay, maar ter verheldering van het beeld van Tsjechow dat mij ook door Eekman zelf vertekend voorkomt.

Eekman eindigt zijn beschouwing met de volgende zin: ‘Tsjechow is geen man-uit-één-stuk, hij heeft allerlei schijnbaar tegenstrijdige kanten, die zijn figuur zo aantrekkelijk maken; elke verabsoluterende kenschetsing van zijn karakter en zijn werk moet eenzijdig blijven en kan zijn wezen niet treffen.’ Ik cursiveerde in deze slotzin het woord schijnbaar, dat hier elementair is en de rest van de zin op losse schroeven zet. Want wat betekent het anders dan dat die tegenstrijdige kanten niet werkelijk tegenstrijdig zijn en derhalve een ‘verabsoluterende kenschetsing’ mogelijk maken? Het wezen van Tsjechow tot één principe herleiden wil immers niet zeggen hem noodzakelijkerwijze eenzijdig beschouwen. Eekman suggereert hier een contradictie die in werkelijkheid niet bestaat. Een gegeven wezen kan nog wel tal van schijnbaar tegenstrijdige facetten vertonen! Vooral Tsjechow, zoals ik aanstonds nog nader zal aangeven. De geciteerde zin had dan ook niet aan het einde, maar aan het begin van Eekman's stuk moeten staan. Het is in zijn beschouwing geen conclusie, maar een uitgangspunt. Hij begint trouwens met een in zijn absolutisme al even aanvechtbare stelling. Dat een belangrijk schrijver diverse opvattingen over zijn werk en persoon mogelijk maakt is natuurlijk juist, maar wil allerminst zeggen dat alle interpretaties, al naar men het ziet, waar of onwaar of onvermijdelijk slechts relatief waar zijn. Ieder belangrijk schrijver is een onherhaalbaar fenomeen. Dat fenomeen heeft een bepaald wezen, dat men weliswaar van diverse kanten bekijken en belichten kan en dat daardoor onder diverse gezichtshoeken anders kan lijken, maar desondanks in zijn multiformiteit fundamenteel ‘één’ is. Ik weet niet of ik mij helder genoeg uitdruk, maar zal trachten het met een voorbeeld te verduidelijken.

De heer Eekman, sprekend over enkele Sovjet-interpretaties van Tsjechow, railleert de ‘dialectische’ benaderingen van de schrijver door de opvattingen van Ermilov tegenover die van Syromjatnikov te plaatsen. ‘Begreep Tsjechow de revolutionnaire strijd van zijn dagen niet? Dat kon hij ook niet, want hij zat vast aan zijn bourgeois-milieu. Verwierp hij de geest van de toenmalige ontwikkelde kringen en riep hij op tot nieuw leven? Zeker, want hij zat helemaal niet vast aan zijn bourgeois-milieu, stond daar pal tegenover.’ Eekman noemt dit willekeur en heeft het over ‘aperte tegenspraken’. Maar zijn het tegenspraken? Is het zo ondenkbaar dat Tsjechow enerzijds de revolutionnaire

[p. 352]

strijd van zijn tijd niet begreep (voorzover dit dan al waar is), maar tevens - en desnoods tegelijkertijd - de geest der intelligentsia bestreed en tot nieuw leven opriep? Niet slechts is dit niet ondenkbaar, het is zelfs een feit! En de tegenstrijdigheid is hier alleen schijnbaar door de nadruk van de respectieve beschouwingswijzen. Als dat niet zo was, hoe verklaart men dan bijvoorbeeld de ‘tegenstrijdigheid’ van Tsjechows bewering, dat hij De Drie Zusters als een luchtige comedie had bedoeld en het onloochenbare feit dat dit stuk tragisch geworden is?

De heer Eekman wil de kerk in het midden houden. Tegenover de pogingen tot ‘positieve’ explicatie door de sovjet-critici ziet hij het gevaar ‘dat men in het Westen gaat overdrijven naar de andere kant’. En hier wordt mijn essay Wanhoop als inspiratie onder de loupe genomen. Ik heb mij in dit essay in hoofdzaak gebaseerd op een studie van Sjestov, - niet geheel, zoals Eekman beweert, want op een beslissend punt (waarover aanstonds) wijk ik van hem af. Het essay van Sjestov dateert van 1908, toen de correspondentie, de aantekenboekjes en de gesprekken met vrienden nog niet gepubliceerd waren. Het is gevaarlijk, meent Eekman over mij, een oordeel te baseren op grond van een gedeelte van Tsjechow's werk en van een kritiek van 35 jaar geleden.

Ik mag hierbij wel opmerken dat ik over Tsjechow niet alleen Sjestow gelezen heb doch ook anderen, en dat ik weliswaar niet al het werk van Tsjechow las, maar dan toch het grootste deel, waaronder zijn aantekenboekjes, een gedeelte van zijn correspondentie en enkele gesprekken met vrienden. Dit heeft mij niet van oordeel doen veranderen, het heeft integendeel mijn bewondering doen groeien voor de studie van Sjestow die de kern van Tsjechow, zónder dat alles te kennen, heeft blootgelegd. Ik acht het een fout van vele literatuur-historici, te veronderstellen dat de openbaarmaking van biografische en andere bijzonderheden het karakter van het werk van een auteur in een essentieel ander licht zou kunnen stellen. Men zou dan immers moeten aannemen dat het werk ons volmaakt bedriegen kan wat de integriteit van de schrijver aangaat. Als dit al ooit mogelijk zou zijn, dan toch zeker niet bij Tsjechow.

Ik ben zeer bevriend met een bekend dichter, die mij nooit anders dan vrolijke en opgewekte brieven schrijft, die als ik hem zie zeer onderhoudende en geestige verhalen vertelt, bij wie ik mij vrijwel steeds amuseer, zoals ook de weinige andere vrienden die hij pleegt te ontmoeten, en die desondanks - zelfs ondanks de humoristische toon van een aantal van zijn gedichten - in wezen een tragisch man en een tragisch dichter is. Dat blijkt niet alleen duidelijk uit zijn werk, het blijkt ook uit die rest ondanks, neen, mede dank zij zijn humor, zijn opgewekte brieven enzovoorts. Het wezen van een auteur wordt immers door zulke zaken wel geadstrueerd (echter niet volgens de simplistische methode: vrolijke brief, vrolijke man) maar niet onthuld. Dat kan alleen het werk. Daarom doet het er niets toe of Sjestow, die een poging tot ‘metafysische’ waardering van Tsjechow deed, dit alles al of niet kende. Als hij alles gekend had, maar Tsjechow niet had begrepen, psychologisch en wijsgerig, dan was zijn beschouwing van geen waarde geweest. Litteraire kritiek is iets anders dan literair-historische studie, iets anders dan toegepaste psychologie. Het is een poging tot begrip ‘van binnen uit’.

Ik wil geen misbruik maken van de mij verleende plaatsruimte om op alle aanvechtbare details in te gaan. Nog slechts enkele punten. Door in mijn essay te spreken over een ‘plotselinge’ verandering in Tsjechow omstreeks zijn 27e jaar heb ik, dat moet ik toegeven, een terminologie gebezigd die (tenminste waarschijnlijk) niet exact is, als men onder ‘plotseling’ althans ‘van vandaag op morgen’ wil verstaan. Uit de context blijkt

[p. 353]

wel dat dit nu niet precies mijn bedoeling was, wèl echter het constateren van een versnelde evolutie, een plotseling doorbrekend besef. Daarvan is niets te vinden, zegt Eekman. Behalve dan in het werk zèlf van Tsjechow! Want dat zijn vroegere luchtige verhalen vóór de periode van Een vervelende Geschiedenis niet bewijzen dat hij toen niet anders kon of wilde, neem ik aan, maar daarmee staat het tegendeel nog niet vast, terwijl het wèl vast staat, dat hij het niet dééd of ten minste dat de sporadische ernstige verhalen vóórdien niet die diepte, noch die authenticiteit hebben. En als hij zich in die verhaaltjes niet ‘uitte’, dan zou ik wel eens willen weten waarom hij het in Een vervelende Geschiedenis... plotseling wel deed...? Dat hij voorts na zijn dertigste nog wel een enkele keer een humoristisch verhaal schreef, zal wel niet als ernstig argument bedoeld zijn.

Eekman stelt tegenover mijn opmerking dat ‘niemand die Tsjechow gelezen heeft van mening kan zijn dat hij een opgewekte natuur is’, de opmerking dat niemand die bijvoorbeeld De Student, Hartje, De Bruid, gelezen heeft, kan volhouden dat Tsjechow nooit hoopvol, altijd hopeloos was. Ik heb die verhalen meermalen gelezen en ik zie niet inwaarom men dit niet zou kunnen volhouden. De wanhoop is naar mijn mening het diepste wezen van Tsjechow, maar- en dit is het punt waar ik met Sjestow van mening verschil - ik schreef uitdrukkelijk wat ik daaronder versta; als ik nog eenmaal mijzelf mag citeren: ‘Sjestow stelt het voor alsof Tsjechow loert op iedere glimp van menselijke hoop of verwachting om deze af te maken en als een vod weg te werpen. Maar Tsjechow loerde niet op de hoop om hem te vernietigen, hij loerde op de hoop om zich die toe te eigenen. Hij loerde naar een leven, waarin er geen onoplosbare vragen zouden bestaan; hij hunkerde naar een geluk dat hem deelachtig zou kunnen worden.’ Ik schreef zelfs nog dat hij ontelbare malen, ‘in elk verhaal van zijn hand, mag men wel zeggen’, geprobeerd heeft door de schoonheid van het feit ‘leven’ een argument aan te voeren tegen zijn hopeloosheid... Het komt mij voor dat dit duidelijk is.

De Heer Eekman zal, wanneer hij nog eens goed leest, wellicht inzien, dat ik, over de wanhoop bij Tsjechow sprekend, het niet heb over accidentele gevoelens maar over een fundamenteel levensgevoel. Binnen dat fundamentele levensgevoel is een scala van gevoelens mogelijk, lopend van de meest optimistische blijmoedigheid tot de somberste zwartgalligheid. De metaphysica van de wanhoop ligt generzijds de sentimenten.