De Gids. Jaargang 114

[p. 461]

C.D.J. Brandt
Perzie: gevarenzône

Toen ik twee maanden geleden in deze kroniek schreef, dat de vermoording van de Perzische premier Razmara de belangrijkste gebeurtenis was van de toen afgelopen weken, kon ik slechts vermoeden, dat dit meer zou zijn dan een op zichzelf staand incident alleen, dat wij hier aan het begin stonden van een ontwikkeling, die in betekenis spoedig alle gebeurtenissen in de wereld in de schaduw zou stellen. Thans is het meer dan duidelijk, dat dit zo is: ondanks het feit, dat sindsdien Mac Arthur ontslagen is met alle gevolgen van dien, en dat de Chinezen en N. Koreanen intussen opnieuw, ja zelfs al tweemaal tot een groot offensief zijn overgegaan, waag ik het te zeggen, dat niet langer Korea in het middelpunt van de belangstelling staat, maar Perzië en dat het niet langer het Verre Oosten is, dat potentieel de grootste gevaren voor de vrede in zich bergt, maar het Midden-Oosten. Op zichzelf is dit geen nieuwe ontdekking en nog veel minder een verrassing. Ieder, die de gang van zaken in de wereld de laatste jaren nauwkeurig heeft gade geslagen, die de tegenstelling tussen Oost en West, dat is tussen de Sowjet wereld en die van de Anglo-Amerikanen, zich meer en meer heeft zien toespitsen, kon uitrekenen, dat vroeg of laat de centrale betekenis op politiek, economisch en strategisch gebied van het Midden-Oosten zichtbaar zou moeten worden. En zodra het duidelijk was, dat de Russische stoot in Korea was vastgelopen (men kan er over twisten, wanneer dit precies het geval is geweest, ik voor mij heb neiging om, ondanks alles wat er nadien nog gebeurd is, als het moment van dit vastlopen het besluit van de Veiligheidsraad tot interventie in Korea te beschouwen), stelden alle commentatoren, die de Sowjetstrategie en -taktiek van beurtelings activeren van verschillende factoren van het wereldfront in de Koude Oorlog door hadden, dan ook al de vraag: na de blokkade van Berlijn de invasie in Korea en nadien...? Hun eigen antwoord op hun eigen vraag luidde met haast opvallende eenstemmigheid: Joegoslavië of Perzië zijn de twee mogelijkheden en van die twee lijkt Perzië verreweg

[p. 462]

de meest waarschijnlijke. En hoewel de ‘profeten’ van de internationale politiek niet altijd gelijk krijgen, ditmaal hebben zij het inderdaad aardig geschoten.

Voorlopig lijkt het naar buiten toe nog steeds, dat de kwestie van de nationalisatie van de Perzische olie-industrie zuiver een probleem is tussen Engeland en Perzië, d.w.z. tussen de Anglo-Iranian Oil Company plus de Engelse regering enerzijds en de regering te Teheran anderzijds. Maar dat dit niet meer dan een uiterlijke schijn is kan een kind begrijpen. Trouwens van het begin af is een zekere inmenging van de Ver. Staten in ieder geval zichtbaar geworden. Afgezien van alle mogelijke andere redenen, die zij hiervoor gehad kunnen hebben, is deze tussenkomst van de Ver. Staten een bewijs ervoor, dat Washington en Londen het er over eens zijn, dat het vraagstuk van de Perzische olie zonder meer het gehele probleem van de olie in het Midden-Oosten heeft opgerold.

Daartegenover zijn de Russen nog steeds onzichtbaar gebleven in deze affaire, al zal niemand kunnen ontkennen, dat hun schaduw zwaar hangt over alles wat er het laatste half jaar in Perzië gebeurd is. Helemaal waar, dat zij onzichtbaar zijn gebleven, is het intussen ook niet meer. Afgezien van de steeds weer en van de meest verschillende kanten opduikende berichten en geruchten over concentraties van Sowjettroepen aan de Perzische grens, waarvan de werkelijke waarde uiteraard zeer moeilijk te schatten is, heeft Moskou een goede week geleden zijn aap even uit de mouw laten komen in de eisen, welke de Toedeh-partij toen aan de regering van premier Mohammed Mossadek heeft durven stellen. Op zichzelf is het al een merkwaardig verschijnsel, dat een partij, die nominaal nog steeds verboden en dus illegaal is, de gelegenheid vindt om haar verlangens in een van de toonaangevende kranten van Teheran, de Bessou-yi-Ayandeh, te publiceren. En minstens even zo belangrijk zijn die eisen zelf. Waar onze kranten hieruit niet dan een onvolledig uittreksel ter onzer kennis hebben gebracht en juist het geheel van dit uit acht punten bestaande program zo bijzonder instructief is voor de koers, welke Moskou voor Perzië heeft uitgezet, meen ik goed te doen het hier in zijn geheel te laten volgen.

1. Intrekking van het verbod van de Toedeh-partij.

2. Opheffing van de ‘willekeurig’ afgekondigde staat van beleg in de verschillende delen van Perzië.

3. Perzië dient de souvereiniteit over het Bahrein-eiland (nu een Brits protectoraat, dat ca. 1¼ millioen ton olie per jaar produceert) terug te krijgen.

4. Geen aansluiting van Perzië bij een blok van ‘oorlogshitsers’.

[p. 463]

5. Erkenning door Perzië van de regering te Peking.

6. Perzië mag niet langer wapens kopen in de Ver. Staten.

7. De buitenlandse (= Amerikaanse) militaire adviseurs dienen het land te verlaten.

8. Perzië mag in geen geval een basis worden voor een aanval op de Sowjet-Unie.

Twee dingen vallen onmiddellijk bij lezing van dit program op:

I. De premier Mossadek, die tot de extreem-nationalistische groep behoort, maar die juist daarom anti-communistisch of liever anti-Russisch is, krijgt hier de rekening gepresenteerd voor de steun, welke de Toedehpartij hem gegeven heeft bij de nationalisatie van de Perzische olie. Hem wordt te verstaan gegeven, wat de b is, die op de a, welke zij samen gezegd hebben, zal dienen te volgen, wil hij niet...ja, wil hij niet ondervinden, dat ook zijn regiem slechts tijdelijk is en dat ook hem het lot van zijn voorganger Razmara tenslotte altijd boven het hoofd hangt. Mossadek heeft zowel de chantage, die hiermee op hem gepleegd wordt, als het dreigement, dat ongezegd in dit program schuilt, blijkbaar zeer goed begrepen; hij heeft althans onmiddellijk zijn spullen bij elkaar gepakt en zijn intrek genomen in het goedbewaakte parlementsgebouw, nadat hij eerst in een zitting van het parlement openlijk had verklaard, dat zijn leven door de extremisten van rechts en van links werd bedreigd.

II. De acht punten van het program vallen in drie groepen uiteen: de punten 1 en 2 horen bijeen, de punten 4 tot 8 eveneens, punt 3 staat op zichzelf, al hoort het meer bij de tweede dan bij de eerste groep.

De punten 1 en 2 dienen natuurlijk om de Toedeh-partij haar vrijheid van beweging terug te geven. De bedoeling van de leiders van die partij hiermee is in de eerste plaats om op zo kort mogelijke termijn verkiezingen voor een nieuw parlement te forceren, verkiezingen, welke, naar zij verwachten, de Toedeh-partij een grote zetelwinst zullen brengen, zodat de situatie ontstaat, die ons zo langzamerhand uit de staten van Oost-Europa vertrouwd is geworden, dat de Russophiele communistische groep via een zgn. Nationaal Front de macht in handen gaat nemen.

De punten 4-8 hebben de bedoeling, om Perzië nu reeds, d.w.z. afgezien van de mogelijkheden, welke de Toedeh-partij voor zichzelf in de naaste toekomst op binnenlands politiek terrein ziet, van het Westen los te maken en het zeer in het bijzonder in de ogen van de Ver. Staten te compromitteren; de punten 5-7 spreken in dit opzicht een niet mis te verstane taal. Punt drie, de eis, dat Perzië de souvereiniteit over het Bahrein-eiland moet terug krijgen, speelt in dit geheel, zoals reeds gezegd, nog een aparte rol.

[p. 464]

De opstellers van dit program weten net zo goed als ieder ander, dat een verwerkelijking van deze eis alleen mogelijk is door en in een oorlog met Engeland, het is hun volkomen bekend, dat de olieproductie van dit eiland in haar geheel aan twee Amerikaanse maatschappijen, de Californian Standard en de Texas Company, toevloeit, zodat zij op hun vingers kunnen uitrekenen, dat zo iets geschikt is om Washington volledig aan de zijde van Engeland te brengen in zake de Perzische olie-affaire het juist deze eis is, en dat de kans op inwilliging van dit verlangen, gesteld al, dat de Perzische regering zo dwaas en onvoorzichtig zou zijn om deze eis te stellen, nihil is. Maar waarom dan dit punt, dat in zoverre verder gaat dan welk ander punt ook van het program, dat het rechtstreeks op een gewapend conflict aanstuurt, opgenomen, waarom deze overvraging, die feitelijk toch zinloos moet worden genoemd? Mij dunkt, dat wij de verklaring hiervoor dienen te zoeken bij wat ik bij mijn behandeling der acht punten onder aspect I daarvan heb gezegd: dit punt, dat zeker niet verwerkelijkt zal worden, deze eis, die premier Mossadek niet eens kan laten horen zonder zich bij voorbaat met handen en voeten gebonden aan de Toedehpartij en haar beschermers van het Kremlin uit te leveren, heeft de functie van het zwaard van Damocles boven het hoofd van de tegenwoordige eerste minister. Want al zou Mossadek de Toedeh-partij haar zin geven in al de zeven andere punten van haar program, dan nog kan zij zich beroepen op het niet voldoen aan het bewuste punt drie, wanneer zij het ogenblik gekomen acht, om hem te ‘liquideren’.

Ik herinner mij nog levendig, welk een indruk het op mij, zesde klas gymnasiast maakte, toen mijn geschiedenisleraar ons van Karel Albert van Savoye-Carignan vertelde, dat ‘hij inzat tussen de dolk van de Carbonari en de chocolade van Jezuïten’. In deze zelfde hoogst onaangename dwangpositie is, mutatis mutandis natuurlijk, de Perzische premier Mossadek gemanoeuvreerd. Het Kremlin en zijn vertegenwoordiger in Teheran, ambassadeur Sadsjikof, hebben hun spel met groot meesterschap gespeeld, zij hebben een situatie in het leven geroepen, die aan de Sowjet-Unie veel meer mogelijkheden en onder veel gunstiger omstandigheden biedt dan Berlijn of Korea haar ooit geboden hebben. In hoeverre de Russen dit spel zullen kunnen en willen uitspelen, zal de toekomst moeten leren; tenslotte hebben zij ook nog een tegenspeler, die - Berlijn en Korea hebben het reeds getoond - hun mooiste berekeningen in de war kan sturen.

22 Mei 1951