De Gids. Jaargang 114

[p. 166]

Wending en inkeer

Een beschouwing over de Afrikaanse letterkunde

Men kan verschillende bezwaren te berde brengen tegen het boek, dat Prof. Dr F.E.J. Malherbe, hoogleraar in het Nederlands en Afrikaans aan de universiteit van Stellenbosch, in 1948 publiceerde onder de titel Wending en Inkeer. 'n Beskouing oor die nuwere Afrikaanse Letterkunde, bezwaren, die zowel de weinig gelukkige compositie als de gebezigde critische maatstaven betreffen - een feit is het, dat dit werk vooral de Nederlandse lezer op vele punten een verhelderend inzicht zal geven in de ontwikkeling der jonge Afrikaanse letterkunde.

Jong inderdaad is deze literatuur: het was in 1905, enkele jaren na het einde van de Anglo-Boerenoorlog, dat de eerste in de Afrikaanse taal geschreven gedichten - niet langer kunstloze rijmpjes als daarvoor al in groten getale waren verschenen, maar voor het eerst werkelijke poëzie - werden gepubliceerd. Ontstaan op een dieptepunt van zijn politieke geschiedenis, maar tijdens een periode van sterk saamhorigheidsgevoel en groeiend nationaal besef, werd de literatuur in de volkstaal voor het overwonnen Afrikaanse volk één van de middelen, waarmee naar zelfhandhaving werd gestreefd, en had zij in de eerste plaats een dienende taak in het proces van de natiewording. Tot deze beginfase der Afrikaanse letterkunde behoort o.a. de poëzie van Totius, Jan Celliers en Louis Leipoldt, het proza van de didacticus en gevoelige humorist C.J. Langenhoven, en ook de in een latere periode ontstane bijbelse en historische romans van D.F. Malherbe. Niet in de eerste plaats naar schoonheid streven deze vroege schrijvers; in hun werk wordt het leed van oorlog en nederlaag op vaak zeer directe wijze uitgesproken, maar klinken tevens stemmen van troost en bemoediging en aansporingen tot volharding en strijd en het trouw blijven aan het meest wezenlijke van de eigen aard. Komaan! dicht Jan Celliers:

[p. 167]

 

Wees sterk!

 

Daar 's 'n nasie te lei,

 

Daar 's 'n stryd te stry,

 

daar 's werk!

 

Daar 's nie na guns of eer te kyk,

 

daar 's nie na links of regs te wyk

 

daar 's net te swyg en aan te stryk,

 

Komaan!

Naast dergelijke directe uitingen, uit het hart van het volk voortgekomen, geven deze schrijvers en hun tijdgenoten in hun romans en gedichten een beeld van de natuur en het leven van Zuid-Afrika.

Speelden deze werken een vaak zeer belangrijke rol in de politieke en culturele strijd en overtuigden zij ook de lezers in de stamverwante landen, Nederland en Vlaanderen, van de mogelijkheden van het Afrikaans als schrijftaal, het was een literatuur in de eerste plaats van en voor het eigen volk. Wat zij uitsprak was een typisch Zuid-Afrikaanse problematiek, gezien door de ogen van een bepaald type Zuid-Afrikaner, de zich zijn afkomst bewuste, tamelijk welgestelde Afrikaanssprekende blanke, ver van Europa en feitelijk afgesloten voor invloeden van buiten levend in een nog overwegend landelijke volksgemeenschap, waar nog geen klassenbewustzijn of opkomend zelfbesef van de gekleurde bevolkingsgroepen de idyllische verhoudingen had verstoord. Uit deze sociale sfeer stammen o.a. de dichterlijke boerenromans van C.M. van den Heever, door Malherbe wel terecht gekenschetst als een romanticus, die in de herinnering aan het ‘plaaslewe’ de werkelijkheid van zijn tijd ontvlucht, de armblankenromans van Jochem van Bruggen, waarin de verarmde, vaak geestelijk gedegenereerde blanke Afrikaner sympathiek-humoristisch beschreven wordt, gezien door de ogen van de gevestigde grondbezitter, en de kleurlingromans van Mikro, de eerste die de Kaapse kleurling - in vroegere romans vooral uitgebeeld als typisch Afrikaanse achtergrond voor het leven der blanken of als oppervlakkig getypeerde komische bijfiguur - als mens en om zijn zelfs wil beschreef, maar vanuit het standpunt van de sympathieke blanke baas en met nog weinig besef voor de sociale onrechtvaardigheid in de door hem getekende verhoudingen.

Vroeger dan in het proza treffen in de poëzie van Zuid-Afrika meer individualistische uitingen. In de verzen van dichters als Eugène Marais, Leipoldt en Toon van den Heever spreekt al vroeg naast de nationale een sterk persoonlijke problematiek, maar over het geheel geldt voor de Afrikaanse literatuur gedurende de eerste decennia van haar bestaan de

[p. 168]

door Malherbe gegeven karakteristiek, is zij overwegend ‘lokaal-nasionaal’ van aard.

Dat dit zou veranderen beseft een ieder, die weet hoe snel in de twintigste eeuw Zuid-Afrika zich van een economisch achterlijk land met een haast patriarchale beschaving heeft ontwikkeld tot een moderne staat met wereldsteden en grootindustrieën, niet lange geïsoleerd van het buitenland, maar intensief beïnvloed door het Europese en Amerikaanse geestesleven. De jonge, ontwikkelde Afrikaner, losgeraakt uit het oude vertrouwde leven en de oude tradities van zijn volk en geslacht, stedeling geworden - hoewel met een bijna altijd aanwezig heimwee naar het platteland -, aan de universiteiten in contact met het moderne geestesleven, moest zichzelf in een totaal nieuwe wereld nieuwe waarden en normen scheppen of oude waarden in een soms moeizame worsteling voor zichzelf heroveren. Dit bracht hem tot een veel sterker innerlijke problematiek dan vroegere geslachten in Zuid-Afrika hadden gekend, een werkelijke strijd om zelfhandhaving en zelfbevestiging, nu niet langer van een volk in zijn geheel, maar van de vereenzaamde enkeling, en dit moest zijn neerslag vinden in de literatuur.

Omstreeks 1930 treedt een duidelijke verandering op in de letterkunde van Zuid-Afrika, een verandering door Prof. Malherbe aangeduid met de woorden ‘wending en inkeer’: de jonge schrijvers uit die jaren wenden zich af van het uiterlijke, van het typisch Afrikaanse en nationale motief, van een vaak zich op rhetorische wijze uitend chauvinisme, en keren in tot zichzelf, tot de eigen menselijke persoonlijkheid. Deze verandering voltrekt zich het meest opvallend in de poëzie: het vroege werk van de begaafde broeders W.E.G. en N.P. van Wyk Louw, van Elisabeth Eybers, van Uys Krige en I.D. du Plessis en de velen, die na hen kwamen, vertoont naast een zeer bewust streven naar schoonheid, waardoor hun optreden als een herhaling op kleiner schaal werd van de Beweging van Tachtig bij ons, een sterk individualistisch karakter. In deze poëzie spreekt de jonge mens in zijn worsteling met het leven; zijn problematiek is niet langer die van Zuid-Afrika alleen, maar die van de jeugd overal ter wereld. Aanvankelijk is de invloed van de moderne Nederlandse dichtkunst in deze poëzie zeer sterk en daar - in een begrijpelijke reactie op het werk van hun voorgangers - het typisch Afrikaanse motief in het begin bewust wordt verworpen, konden vele van deze verzen, afgezien van de taal, evengoed in Nederland of Vlaanderen geschreven zijn. Van belang voor deze periode is vooral de bundel essays, die Van Wyk Louw in 1939 publiceerde onder de titel Berigte te Velde, waarin hij als het ware het manifest

[p. 169]

geeft van het streven der jongeren en waarin voor de Afrikaanse literatuur de eis wordt gesteld van schoonheid en volledige menselijkheid.

Ook in het proza van die jaren wijst Prof. Malherbe op de symptomen van de zich voltrekkende verandering. Bande, een in 1933 verschenen bundel verhalen van A.H. Jonker, waarin de moderne stadsmentaliteit getekend wordt, signaleert hij als een der eerste bewijzen van een meer individualistische instelling der jonge prozaschrijvers. Nauw verwant aan de poëzie van die tijd is de liefdesbiecht van Hettie Smit's uit dagboekbladen en brieven bestaande roman Sy kom met die Sekelmaan en het vitalistische levensverlangen in het werk van Holmer Johanssen, die ook voor het eerst de armblanke beschreef vanuit zijn eigen milieu, terwijl de kleurling-schrijver S.V. Petersen in een roman het leven der kleurlingen als het ware van binnen uit tekende en tevens in aesthetisch zwakke, maar menselijke treffende poëzie uiting gaf aan de gevoelens van verbittering en opstandigheid van deze tragische bevolkingsgroep, daarmee voorgoed het beeld verbrekend van de kleurling als sympathiek-gedweeë, naïeve achtergrondsfiguur voor het leven der blanken.

Intussen valt in de laatste tien jaren opnieuw een verandering te constateren in de Afrikaanse poëzie. Weer verscheen in het werk van de belangrijkste schrijvers als Van Wyk Louw en D.J. Opperman het typisch Afrikaanse motief, maar nu niet langer als een lokaal-realistische trek, maar aangewend als symbool voor een diepere of grotere werkelijkheid.

Hun beste werk - Van Wyk Louw's grote epische gedicht Raka en de bundel Gestaltes en Diere, verschillende gedichten uit Oppermans Heilige Beeste en Negester oor Ninevé en zijn epische gedicht Journaal van Jorik - is Afrikaans en universeel tegelijk. Het kon in geen ander land dan Zuid-Afrika geschreven zijn, maar het spreekt de geestelijke taal van de mens, staande in de wereld en het leven van zijn tijd.

Als voorbeeld volge hieronder een kort gedicht van Van Wyk Louw, waarin hij beschrijft hoe hij temidden van een nachtelijk feest inkeert tot de eigen dromen en gedachten en deze eigen innerlijke wereld, zo eindeloos ver verwijderd van de triviale vrolijkheid om hem heen, verbeeldt met symbolen ontleend aan de natuur van het Afrikaanse werelddeel:

Die nag, die laster en gelag
wat soos blou seep-sop in my week -
o log en donker, bot verdriet
waaroor hulle opskuim, singend breek....

[p. 170]

 

Ek voel die murg-sag wortels af

 

deur kouer modder, en ek tas

 

na die gedagtes wat soos vis

 

verborge en net blou-skemerend was.

 

 

 

Ek sal van hierdie reis nie keer

 

en julle ken, want geel en stil

 

riviere, vreemde Kongo's, en

 

oerwoude wat wit draderig tril

 

 

 

deur giftige mis, het ek gekruis

 

ná baie skofte, en tussen my

 

en julle lê jagvure en volke

 

en my swaar dink en smart gesprei.

 

 

 

My vingers skyn rooi deur die glas

 

se water en my woord se sin

 

mik soos 'n duif wat, opgeskrik,

 

die brons-wit skemeraand moet in.