De Gids. Jaargang 113

[p. 370]

Pierre H. Dubois
Kroniek der Franse letterkunde

Raymond Guérin en de Werkelijkheid als Mythe

De Franse schrijver Raymond Guérin - verschillende malen candidaat voor de Goncourt en de prix Théophraste Renaudot - is in Nederland nog geen ‘naam’. Vermoedelijk zal dat ook wel nooit komen, want zijn literatuur heeft om diverse redenen weinig kansen op populariteit, vooral om vele eigenschappen die alle in meerdere of mindere mate ten onzent taboe zijn. Dat dit aan zijn belang niets afdoet, spreekt vanzelf.

Raymond Guérin behoort tot de figuren, die pas na (deels in) de oorlog de aandacht hebben getrokken. In tegenstelling tot wat men hier vaak meent, wordt men in Frankrijk als schrijver werkelijk niet zo heel gauw voor ‘vol’ aangezien. Guérin debuteerde pas toen hij eenendertig jaar oud was, in 1936, met zijn roman Zobain, nadat diverse manuscripten door diverse uitgevers waren afgewezen. Had Jean Grenier, auteur van het uitstekende Essay sur l'Esprit d'Orthodoxie, hem niet bij Gallimard binnengebracht, dan had het waarschijnlijk nog wel even geduurd voor zijn uiterst merkwaardig schrijverschap zich zou hebben geopenbaard. Zobain is weinig opgemerkt al bevat het boek reeds volkomen de elementen die Guérin bepalen. Zijn tweede boek Quand vient la fin (1941) trok reeds sterker de aandacht, ongetwijfeld omdat het veel feller van toon was dan het vorige en het schandaalverwekkende (in de bijbelse zin) dat ten onrechte soms min of meer als essentiëel wordt gezien voor deze hele figuur, er bijna provocerend in naar voren kwam.

L'Apprenti (Gallimard 1946) maakte het voor iedere slechte lezer duidelijk dat Guérin eigenlijk beschouwd moet worden als een pornograaf, hetgeen ten overvloede bevestigd werd door het voorkomen van het nodige aantal ‘cartons’ in zijn boek, d.w.z. de aan het wit kenbare weggelaten regels, die door de censuur ontoelaatbaar geacht zijn of met zekerheid ontoelaatbaar geacht zouden worden (in welk geval de uitgever zelf meestal als censor optreedt).

[p. 371]

Thans verscheen van hem Parmi tant d'autres feux (Gallimard 1949), een zeer lijvig boekwerk van om en nabij de 800 pagina's, dat minder onmiddellijk aanstootgevend is en kuiser, tenminste in het woordgebruik, dan L'Apprenti, waarin men in onomwonden bewoordingen onderhouden wordt over vele zaken, waaronder de onanie. Er zijn weinig lezers, die dit accepteren, zelfs wanneer het blijkbaar niet in de bedoeling van de auteur heeft gelegen om die fysiologische eigenaardigheid te propageren.

Buiten deze voornaamste werken schreef Guérin verder nog kleinere boeken als La Confession de Diogène, La Peau dure, de korte roman La Main passe, wederom een onbetamelijk boek, en een essayistisch geschrift Un Romancier dit son mot, dat belang heeft voor de kennis van de ideeën van deze auteur, van zijn opvattingen over het schrijven en het schrijverschap. Als men zo dit alles bij elkaar bekijkt en overziet en leest, dan constateert men al spoedig, dat Guérin niet een ‘romanschrijver’ is, maar.... een auteur. Ik bedoel daarmee dat de band die zijn werk bijeenhoudt, zijn ‘stof’, een subjectief gegeven is dat wordt geobjectiveerd, namelijk hijzelf, en niet een objectief gegeven dat wordt gesubjectiveerd, zoals dat bij de doorsnee romanschrijver gewoonlijk het geval is. Men kan het, in voorbeelden sprekend, duidelijker zeggen: hij behoort tot de lijn Montaigne, Stendhal, Gide, Camus, Calet. Het schrijven voor Guérin is een zelfbevrijding, een bewustwording, een verantwoording van zichzelf, een noodzakelijke ontlading. Hij noemt zijn romans ook geen ‘romans’, maar heeft er andere woorden voor. Zobain en Quand vient la fin behoren tot de reeks ‘Confessions’, La Confession de Diogène tot de groep ‘mythes’ en L'Apprenti en Parmi tant d'autres feux dragen de vermelding ‘fiction’, waarmee feitelijk niets anders wordt bedoeld dan dat hij geen roman heeft willen maken van wat zo kennelijk autobiografisch is, maar dat hij voor de autobiografie een vorm heeft gezocht die indirect is en hem minder onmiddellijk engageert. Want Guérin is een autobiografisch schrijver. Quand vient la fin is een afrekening met zijn vader, jegens wie hij niet welgezind is en die hij verantwoordelijk stelt voor zijn jeugd, in het hotelbedrijf doorgebracht en doordrenkt van wat voor hem als een soort barbaarse hardheid gelden moest. Die jeugd tot en met de volwassenheid heeft hij nauwkeurig beschreven in de ficties L'Apprenti en Parmi tant d'autres feux, de beide eerste delen van een ‘ébauche d'une mythologie de la réalité’, die er vijf zal tellen. De hiervan gepubliceerde 1200 bladzijden lijken mij het belangrijkste, dat wil zeggen het meest complete van wat Guérin tot nu toe schreef. De ‘strekking’ van deze twee boeken, die ik gemakshalve en ongetwijfeld in overeenstemming met de intentie van de auteur als een geheel beschouw, vindt men mis-

[p. 372]

schien het meest lapidair geformuleerd in de epigraaf van L'Apprenti: ‘Il est dur de se dire à vingt ans: ‘Tout ce que je sais m'a été enseigné par des gens qui avaient le plus pressant intérêt à me tromper. Il faut refaire mes idées sur tout.’ Dit citaat van Stendhal uit diens Rome, Naples et Florence verklaart ons hoe wij deze ‘apprenti’ hebben te interpreteren, namelijk als de mens, zoals hij is voordat hij zijn definitieve gestalte heeft gekregen, dus voordat hij is wat hij worden zal. Deze leertijd is voor hem essentiëel. Van deze jaren, meent Guérin, hangt alles af, daardoor wordt alles bepaald, daarop is alles gebaseerd. ‘Monsieur Hermès’, de jongeman, die als zaalbediende en kamerjongen in een hotel werkzaam is, zoals Guérin het deed, moet zichzelf worden, d.w.z. moet zich ontdoen van alles wat men hem geleerd heeft, om alles op zijn eigen manier opnieuw aan te leren. Onze werkelijkheid is niet de werkelijkheid van anderen en wat wij als werkelijkheid opgedrongen krijgen, is alleen onze werkelijkheid zolang en in zoverre wij haar bewust als onze eigen wereklijkheid erkennen en aanvaarden. Met andere woorden er bestaat een ‘mythe’ van de werkelijkheid. Die mythe moet worden achterhaald en dat is de taak waaraan Guérin zich heeft gezet, omdat het zijn eigen, door en door persoonlijk probleem is. Daaraan valt geen moment te twijfelen, wanneer men de volkomen authentieke toon van zijn boeken beluistert, wanneer men de overtuiging constateert van waaruit hij schrijft, de hartstochtelijkheid, waarmee hij dit verwoordt en niet het minst de scherpzinnigheid waarmee hij de werkelijkheid of wat daarvoor doorgaat analyseert.

Die analyse is meesterlijk en depasseert het grootste deel van wat de moderne literatuur op dit stuk gegeven heeft. Meer nog: zij depasseert het persoonlijke van Raymond Guérin en geeft aan zijn boeken een ruimte en een betekenis die m.i. van veel groter importatie zijn dan de private spanningen waaraan ze haar ontstaan danken. Guérin heeft met name in zijn ‘ébauche d'une mythologie de la réalité’ veel meer gedaan dan zichzelf geobjectiveerd; hij heeft zichzelf gecreëerd als symptomatisch voor een universeel te noemen werkelijkheids-ervaring en werkelijkheidsinterpretatie, waarvan het mythologische karakter evident wordt, zodra het als zodanig wordt gezien. Zijn talent is dat van een romancier, zijn visie die van een socioloog, die een psycholoog, en van een psycholoog die tegelijkertijd filosoof zou zijn. Hij versmelt dit alles door zijn creatief vermogen. Het spreekt waarschijnlijk voor zichzelf dat een aantal critici die mening echter niet is toegedaan, omdat ze in zijn beschrijvende interpretatie van de werkelijkheid niet veel anders aanwezig achten, dan een heropleving in een weer iets andere gedaante van een stevige Franse traditie: het naturalisme.

[p. 373]

‘Naturalisme pas mort’, zoals een hunner het befaamde telegram nasprak. Maar daarmee is het laatste woord over deze auteur niet gezegd en zelfs nauwelijks het eerste.

De kant die het werk van Guérin op het eerste gezicht met het naturalisme gemeen heeft, is de beschrijving van de realiteit. Over die realiteit heeft hij zich in Un Romancier dit son mot meer expliciet uitgelaten. Zij is een weefsel van mythen: ‘Mythes de l'honneur, de la pureté, de la famille, de la fonction, du milieu, de l'ambiance.... Mythe de l'homme et de la femme, de l'amour, de l'amitié .... Tout est mythe’.

In deze mythen leeft de moderne mens als gevangen, zoals vroeger de Grieken en Romeinen beheerst werden door de wetten van hun goden en godinnen, van wat wij thans aanduiden met Griekse of Romeine mythologie. Ik geloof dat het dan al niet meer nodig is nog speciaal te wijzen op wat hem van de naturalisten onderscheidt. Zijn beschrijving van de werkelijkheid heeft hier een functie die men diametraal tegenovergesteld kan noemen aan de functie die de realiteit bij de naturalisten vervulde of nog vervult, - want het naturalisme is inderdaad (maar dat is een andere aangelegenheid) verre van dood en wordt integendeel telkens weer op andere wijze herboren.

Het wordt echter allerminst herboren in het werk van Guérin. Wanneer hij de realiteit zo nauwgezet beschrijft, dat hij daarvoor in zijn laatste boek bijvoorbeeld 800 pagina's nodig heeft, dan is dat alleen om de mythologie van de werkelijkheid op een adequate manier te kunnen belichten. Wanneer men zich nogmaals het citaat van Stendhal te binnen wil roepen, dan mag men zeggen dat het onderwerp dat Guérin heeft gekozen kan worden omschreven als de analyse van de reacties van een bepaalde figuur, werkzaam aan de opbouw van zichzelf temidden van een omgeving die niet nalaat haar invloed op die figuur en op die wording uit te oefenen.

De omvang van het boek wordt uitsluitend bepaald door de behoefte zo veelzijdig mogelijk die reacties en die omgeving te belichten. Er ‘gebeurt’ in dit werk niet zo heel veel. Monsieur Hermès, in L'Apprenti in het hotelbedrijf werkzaam, komt in Parmi tant d'autres feux uit militaire dienst, vestigt zich in Portville (Bordeaux) bij zijn ouders, heeft er vrienden en vriendinnen. Hij richt een literair tijdschrift op, maakt het café- en nachtleven mee, wordt verliefd en begint een correspondentie met zijn geliefde. Er volgen drie huwelijksjaren, waarna zijn vrouw Caroline sterft. Monsieur Hermès heeft dan weer nieuwe avonturen, o.a. van erotische aard met de zuster van zijn vrouw, maakt reizen en vestigt zich tenslotte in Parijs om actief aan het literaire leven deel te nemen. De gebeurtenissen in dit ver-

[p. 374]

haal zijn, zoals men ziet, tamelijk banaal. Raymond Guérin heeft dit ook gewild. En hij heeft niet in tweehonderd bladzijden datgene willen vertellen, waarvoor hij er 800 nodig had. De druk van de werkelijkheid, de gecompliceerde ingrijpendheid van de mythen die deze werkelijkheid constitueren, is inderdaad ook een kwestie van omvang, van uitvoerigheid. Desondanks is hij er in geslaagd om geen ogenblik vervelend te schrijven. De stroom kabbelt traag voort; het is geen waterval. Maar het gaat hem dan ook om de demonstratie van de stroom, waarin geen waterval te pas komt. Gestadigaan onthult hij het beeld van de diverse mythen die hun werking op ons uitoefenen en op de duur ziet men ook scherper en scherper waar hij naar toe wil. En wat Guérin wil zonder ergens filosoof te worden, is niettemin een oplossing vinden van een filosofisch probleem: is het onvermijdelijk dat de mens door de fataliteit van de werkelijkheidsmythen wordt verpletterd, of is het hem ondanks dit alles mogelijk zichzelf te worden en zichzelf te bevestigen? Zijn thema is dus in wezen geen ander dan dat van Sartre of van Camus: het is de moderne tragedie in optima forma; de strijd tegen het hedendaagse fatum. Van dit fatum wil Monsieur Hermès en wil Raymond Guérin zich bevrijden; het gaat nauwkeurig om de vrijheid. Deze vrijheid is wellicht niet uit te drukken in een fysieke staat, zij is allicht ook sociologisch niet te formuleren; maar zij is wel in het bewustzijn te veroveren. De vrijheid is een toestand van bewustzijn; de vrijmaking een aangelegenheid van bewustwording. De taak die Guérin zich heeft opgelegd is dan ook: zichzelf en zijn lezers te verlossen van het fatum der werkelijkheid door de ontmaskering van die werkelijkheid als mythe, als een conglomeraat van fatale mythen. Door zijn lezers die mythologie van de werkelijkheid af te schilderen, - en een dergelijke schildering is vanzelfsprekend een kwestie van geduld! - plaatst hij hen tegenover hun actueel fatum en zoals ieder contact met het noodlot biedt dit contact ook hier een dubbele mogelijkheid: men wordt door zijn noodlot verpletterd of men komt er tegen in opstand. De opstand tegen het fatum is altijd de toetssteen geweest voor een individualische moraal van grootheid. Van deze moraal - die hij met andere namen van betekenis deelt - is Raymond Guérin vervuld. Deze moraal is het ook die hem drijft; hij zou anders niet door de dichte verstikkende lagen van een tenslotte zo vaak sordide realiteit heendringen. Wanneer men hem aandachtig leest en constateert dat zijn werk inderdaad zo heel anders is dan het op het eerste gezicht lijkt, dat het in tegenstelling tot wat men, met naturalistische normen werkend, geneigd zou zijn te zeggen juist aan een natuurlijke drang naar grandeur zijn oorsprong dankt, dan lijkt het ook voor de hand liggend dat de schrij-

[p. 375]

ver zich beweegt in de richting van een ‘positieve’ conclusie. Of die conclusie kloppen zal met de gangbare moraal, is uiteraard geen vraag; dat zal zij niet. Maar wel zal zij kloppen met de niet-courante moraal van hen voor wie het probleem van de mens een menselijke aangelegenheid is en niets dan dat, maar dan ook daaraan zijn tragische grootheid ontleent.