De Gids. Jaargang 113

[p. 304]

E.J. Dijksterhuis
Inhoud en vorm

Van 14 tot 21 Augustus j.l. brachten het zesde internationale congres voor de geschiedenis van wiskunde en natuurwetenschappen en het daarmee verenigde twaalfde voor de geschiedenis der geneeskunde omstreeks 350 wetenschapshistorici van 32 verschillende nationaliteiten te Amsterdam bijeen. Het programma vermeldde 165 wetenschappelijke voordrachten, die weliswaar niet alle gehouden zijn (de deelnemers uit Tsjechoslowakije waren niet verschenen en ook enkele anderen lieten verstek gaan), maar die men in de te publiceren Acta te zijner tijd volledig verzameld zal kunnen vinden. Die Acta beloven een verzameling van hoge waarde te zullen vormen: er waren tal van sprekers aanwezig, die aan hun vakwetenschappelijke scholing een grote mate van eruditie op cultuurhistorisch en philosophisch gebied paren, zodat men van de belangrijkheid van hun bijdragen bij voorbaat overtuigd kan zijn. Daar verder het congres, dank zij de door Prof. Forbes voortreffelijk geleide uitwendige organisatie, een vlot verloop had en het voornaamste doel, de bevordering van het contact tussen de deelnemers, zonder moeite en zelfs op de alleraangenaamste wijze bereikt werd, kan men ongetwijfeld van een succes spreken. Bij alle leden zal wel de wens leven om, wanneer het congres over drie jaar weer bijeenkomt, opnieuw aanwezig te zijn, al zal de daartoe uitgekozen plaats (Jerusalem) voor menigeen wel practische moeilijkheden opleveren. Waar er zovele redenen voor waardering zijn, kan het ondankbaar lijken, hier voor een opmerking van kritischen aard speciaal aandacht te gaan vragen. Daar die opmerking echter een onderwerp betreft waarvan het belang ver uitgaat buiten de aanleiding, willen we haar toch niet verzwijgen. Zij wordt uitgelokt door het pijnlijke contrast dat in het algemeen (enkele uitzonderingen ten goede worden hier en in het volgende buiten beschouwing gelaten) bleek te bestaan tussen den inhoud der door de sprekers gedane mededelingen en den vorm waarin zij dezen ter kennis van hun gehoor brachten. Voor dien vorm kon men namelijk in de overgrote meerderheid der gevallen slechts één qualificatie vinden: jammerlijk. De ene spreker voor, de andere na stelde zich op achter den katheder, deed een greep in den jaszak, haalde een bundel van naar schatting gemiddeld 12 à 15 beschreven of getikte foliovellen te voorschijn, breidde deze voor zich uit, sloeg de ogen neder (om ze ten hoogste nog een enkele maal naar het horloge te laten afdwalen) en begon snel en eentonig voor te lezen. Dat wetenschappelijke verhandelingen, die een zorgvuldige lectuur vereisen, zó onmogelijk te volgen zijn, dat bovendien de gebruikte taal (Frans of Engels) voor een groot deel van het auditorium en in vele gevallen voor den spreker zelf een vreemde taal was, wat vooral tot moeilijkheden bij het verstaan van eigennamen aanleiding pleegt te geven, deerde hen niet in het minst: het stuk was geschreven en het moest en zou nu in den toegestanen spreektijd van 15 minuten ten gehore worden gebracht. Om dat te bereiken, moest van den aanvang af een grote leessnelheid worden ontwikkeld, die tegen het einde van het kwartier waarden aannam die wij niet voor mogelijk zouden hebben gehouden en die in vele gevallen tot volledige onverstaanbaarheid leidden. De meeste sprekers dachten er niet aan, eens iets op het bord te schrijven en we hebben er zelfs een meegemaakt die meetkundige constructies in woorden omschreef en zich geen tijd gunde, er een tekening bij te maken. Voegt men

[p. 305]

hier nog bij, dat het menigeen aan een goede spreektechniek ontbrak, dan zal het duidelijk zijn, dat het voor het auditorium niet steeds gemakkelijk was, de aandacht gespannen te houden.

Bij dit alles zat men met verbazing te overwegen, dat vrijwel alle sprekers docent van beroep waren, dat zij dus gewend waren, dagelijks aan een auditorium iets duidelijk te maken en dat zij dat toch wel niet zouden doen door iets voor te lezen, dat zij ook hun gehoor wel eens zouden aankijken en zich zouden beijveren, verstaanbaar en niet te snel te spreken. En men moest wel concluderen, dat er blijkbaar een collectief, een internationaal misverstand heerste, hierin bestaande, dat niet beseft werd, dat het houden van een congresvoordracht iets totaal anders behoort te zijn dan het letterlijk oplezen van een voor het congresverslag geschreven verhandeling. Zulk een verhandeling moet nu eenmaal een zekere uitvoerigheid bezitten (al behoeft ze niet, zoals in Amsterdam eenmaal is voorgekomen, 76 bladzijden te beslaan): het te behandelen probleem moet duidelijk worden gesteld, de mee te delen oplossing goed worden gefundeerd en verdedigd; het zou echter al heel verwonderlijk zijn, wanneer men dat alles in 15 minuten ook kon vertellen. Maar zou het nu te veel gevergd zijn geweest, als de sprekers daarnaast een résumé van hun artikel hedden opgeschreven dat wèl binnen dien tijd ten gehore kon worden gebracht en als zij zich thuis eens geoefend hadden om dat op een verstaanbare en persoonlijke manier en in enig contact met het auditorium werkelijk voor te dragen?

En hier komen wij u tot de algemene, het Amsterdamse congres ver achter zich latende strekking van onze opmerking. Wordt, zo zouden wij willen vragen, in wetenschappelijke kringen altijd wel voldoende aandacht gewijd en waarde gehecht aan den vorm waarin men anderen iets over zijn onderzoekingen meedeelt? Bestaat er nog wel enige waardering voor wat men uitwendige welsprekendheid kan noemen, bij dezen term niet denkend aan hoogdravend pathos in de woordenkeus en overdreven gebruik van gebaren, maar alleen aan een mondelingen betoogtrant die het houden van een voordracht of het doen van een wetenschappelijke mededeling kan onttrekken aan de spheer van monotonie en verveling die het voorlezen van een papier onvermijdelijk in het leven roept? Men eist van een musicus, dat hij uit het hoofd zal spelen en men vindt het ook vanzelfsprekend, dat hij zich daarin thuis langdurig oefent; men zou het vreemd vinden, wanneer een predikant zijn ogen niet durfde opheffen van het pulpitum en een thuis volledig opgeschreven preek letterlijk voorlas. Van iemand die een lezing houdt (het woord is al omineus!) het eerste te verlangen, zou te ver gaan: men zal niemand het recht willen ontzeggen, aantekeningen te raadplegen of, als hij dat prettig vindt, zijn gehele betoog in extenso voor zich te hebben. Maar men mag zeker van hem eisen, dat hij niet achter blijft bij wat iedere theoloog toch ook moet kunnen: oog in oog te staan met zijn gehoor en, zij het dan ook met behulp van menigen snellen blik in zijn aantekeningen, den indruk te maken, dat hij voor de vuist spreekt.

Er ligt hier een belangrijke taak voor ons Hoger Onderwijs, tot de vervulling waarvan Gymnasium en H.B.S. reeds kunnen voorbereiden, en die, hoewel niet geheel verwaarloosd, toch aanzienlijk meer aandacht verdient dan er in den regel aan gegund wordt. Goethe's woord: ‘Es trägt Verstand und rechter Sinn mit wenig Kunst sich selber vor’ moge enerzijds den indruk wekken, alsof uit de beheersing van de stof het vermogen tot heldere uiteenzetting vanzelf voortvloeit, het waarschuwt aan den anderen kant toch ook, dat er enige kunst voor nodig is; en deze wil, als alle kunsten, geleerd zijn.