De Gids. Jaargang 113

[p. 221]

A. van Domburg
Amerika in het filmbeeld

Wie Amerika zou willen leren kennen uit de honderden grote en kleine films, door de fabrieken der Verenigde Staten jaarlijks over de wereld verspreid, zou zonder twijfel een zwak en zeer onvolledig beeld zien oprijzen uit de schaduwen van het witte doek. Aanzienlijk zwakker dan in de roman of het toneelstuk openbaart zich het Amerikaanse leven op de film. Het korte bestaan van de film, nog nauwelijks een traditie te noemen, is nog niet toe aan de bezinning, die de andere uitingsvormen - steunend op ervaring en traditie - kenmerkt. Bovendien tracht de film nog altijd haar karakter als handelsartikel te handhaven, al ontkomt zij nu en dan aan die nivellerende poging, en zoekt dus veel meer dan welke kunst ook, heul en troost bij de waardering van een zo groot mogelijk publiek, welks koopkracht een enorme industrie op de been moet houden. Maar de Geest waait waar hij wil, zodat er nu en dan een verkwikkende tocht door de fabrieken en studio's waart. Een uitzondering is dat wel en dit kan niet anders, zolang de film haar materie blijft ontlenen aan de literatuur en er nog zo weinig zelfstandige geesten zijn, die de film nodig hebben als het hun toegewezen instrument om gestalte te geven aan wat er aan gemoedsbeweging te formuleren valt. Bij zoveel belemmering ligt het wel voor de hand, dat de film zal vertonen, wat geacht wordt het meest gewenst te zijn. Of men zich bij deze speculatie al of niet vergist, doet weinig ter zake: de speculatie zelf is immers evenzeer een deel van de wensdromen der Amerikanen. Men mag dus in het algemeen wel de stelling poneren, dat de Amerikaanse film, oppervlakkig of niet, een aangezicht vertoont, dat een of meer aspecten van het Amerikaanse leven vertegenwoordigt. Het bloed kruipt, waar het niet gaan kan en de mens manifesteert zich op een of andere manier in zijn publieke uitingen met een zekere voor de hand liggende eerlijkheid, die nooit geheel en blijvend te camoufleren valt.

Doet men dan een poging om de Amerikaanse geest van het filmbeeld af te lezen, dan ontwaart men een aantal weinig-genuanceerde, geenszins ge-

[p. 222]

compliceerde, recht op de man afgaande bekentenissen, die door een telkens terugkerende herhaling zichzelf waar schijnen te maken. Men kan de film in verschillende categorieën indelen en daarbij een grote willekeur aan de dag leggen. Laat ik, ten behoeve van mijn betoog, de volgende indeling kiezen: de documentaire film (waaronder het journaal), de tekenfilm, de dramatische of zogenaamde speelfilm. In alle drie de categorieën treft men aan: de Amerikaan en zijn wensdroom, aanzienlijk oppervlakkiger dan elders, doch in alle geval duidelijk waarneembaar.

Sinds jaar en dag beoefenen de Amerikanen de tekenfilm met grote virtuositeit en zonder een zweem van verdieping. De beroemdste filmtekenaar is Walt Disney, die karakteristiek genoemd mag worden voor de Amerikaanse waardering van deze filmsoort. De voornaamste zorg van de tekenaars is steeds geweest, een creatie te ontwerpen, die tot in het oneindige kon worden herhaald en uitgebuit. Zowel Mickey Mouse als Donald Duck - om het slechts bij deze twee te laten, talloze malen door anderen nagevolgd - zijn reeds lang tot een cliché geworden Aanvankelijk bedoeld als vertegenwoordigers van de mens in zijn lachwekkende situaties, zijn zij zelfstandige wezens geworden, die geen verandering meer ondergaan en dan ook langzaamaan de wijk moesten nemen voor uitvoerige tekendrama's die op hùn succes speculeren en niet veel anders zijn dan een aaneenschakeling van een aantal korte tekenfilms, die op hun beurt weer plaats moesten maken voor rolprenten, bestaande uit een afwisseling van getekende figuren en menselijke wezens in hun gebruikelijke filmgedaanten. Spruit dit streven naar afwisseling en naar vernieuwing van de vorm voort uit een innerlijke noodzaak? zou men kunnen vragen en het antwoord moet helaas luiden, dat dit geenszins het geval is en dat alle nieuwe pogingen het gevolg zijn van een verlangen om een oud artikel opnieuw verkoopbaar te maken. Walt Disney, aanvankelijk een eenzame filmer, die zijn eigen vorm scheen te zoeken voor zijn eigen gevoelens, blijkt achteraf dus niet veel meer geweest te zijn dan een leverancier van een nieuwe curiositeit, waaraan we dan wel ons genoegen hebben beleefd, maar die toch blijkbaar niet het resultaat is geweest van een scheppingsdrift, die vanzelf wel nieuwe vormen vindt. De tekenfilm is vrijwel steeds een beroep geweest op de lachlust en de sentimentaliteit. Daar waar de lachtlust gewekt werd door de hekelende tendenz van de tekenfilm, mocht zij een succes genoemd worden en dat zij vele tientallen jaren dit succes kon handhaven, leidt tot de conclusie, dat de Amerikanen de zelfcritiek kunnen verdragen, hetgeen overigens ook uit de dramatische film blijkt.

In de journaals en de documentaire film in het algemeen leeft volop de

[p. 223]

Amerikaanse zin voor sensatie, die niet alleen rondspat op het witte doek, waar de sportgebeurtenissen te zien zijn, maar die evenzeer waarneembaar is in de opgeschroefde en luidruchtige teksten, welke de beelden begeleiden. Sportongelukken, branden, opstootjes, oorlogstaferelen, overstromingen - ze zijn veel meer aan de orde in de journaals dan bijvoorbeeld wetenswaardigheden op wetenschappelijk gebied, tentoonstellingen, landbouwontginningen en wat dies meer zij. De belangstelling voor die laatste onderwerpen vindt men wel eens aanwezig in films van een kwartier, waarbij dan telkens één onderwerp behandeld wordt ..met vrij wat minder geestdrift dan de journaals plegen gaande te maken. Het is vooral de dynamiek, die de Amerikanen zoeken: de dynamiek van de tekenfilm de dynamiek van het journaal, de dynamiek van de speelfilm.

Wat deze laatste betreft, vindt men de Amerikanen op hun best, als zij in hun films wantoestanden kunnen signaleren, vooral wantoestanden in eigen huis. In tegenstelling tot de Britten bijvoorbeeld, die als het ware terloops en met een effen gezicht de zelfcritiek beoefenen, slaan de Amerikanen luid alarm, als ware het hun een aangename bezigheid, het mensdom duidelijk te maken, dat er heel wat op de Amerikaanse samenleving valt aan te merken. In het midden latend, waar deze soms zo naïeve behoefte haar eigenlijke oorzaak vindt, kan men vaststellen, dat het Hollywoods product bij voorkeur schijnt te zoeken naar politieke en sociale schandalen, waarbij nochtans opgemerkt moet worden, dat het niet zozeer het schandaal is, dat hun ijver gaande maakt, doch veeleer de behoefte om aan wantoestanden een einde te maken. Of zij te keer gaan tegen de politieke corruptie, tegen de corrupte journalistiek, tegen het gangsterdom, tegen een verworden ziekenhuissysteem, tegen de lynchpartijen, tegen de vervolging van negers en Joden, tegen een onbarmhartig gevangeniswezen of wat dan ook, zij pakken de zaken altijd met felheid aan en wroeten met niets ontziende hevigheid in hun wonden. Hun verontwaardiging is om beurten kinderlijk en mannelijk, sentimenteel en keihard met vrijwel steeds een neiging tot overdrijven.

In dit opzicht is het leerzaam een paar films met elkaar te vergelijken, die beide in Amerika zijn gemaakt, doch waarvan de maker in het ene geval een Amerikaan, in het andere een Europeaan is. Ik bedoel de films Fury en All the King's men. De eerste is van de Duitser Fritz Lang, de andere van de Amerikaan Robert Rossen, naar een roman van Robert Penn Warren. In ‘Fury’ wordt het lynchen aan de kaak gesteld, in de film van Rossen wordt het verhaal verteld van een gouverneur in een der staten, die zich gedwongen ziet zijn reputatie te handhaven door de grofste corruptie, tot

[p. 224]

hij door een tegenstander wordt vermoord. In een duizelingwekkende wenteling van gebeurtenissen en overladen gesprekken, met veel lawaai en muziek, met duizenden figuren op de voorgrond en op het tweede plan, in een alarmerende opeenvolging van schokkende feiten, hangt Rossen een rumoerig beeld op van de afmattende strijd tussen de partijen, waarin het gaat om de uiterlijke feiten, niets dan feiten: een oppervlakkige vertoning van ondeugden, die bijna als een dankbaar object door de maker wordt toegejuicht. In de film van Fritz Lang echter gaat het veel minder om de feiten dan om de beweegredenen. Hij zoekt in het grote drama van het lynchen de mens met zijn goed en zijn kwaad. Hij doet vrij wat meer dan het kwaad als feit signaleren. Hij verfilmt de kille haat bij de een, de doodsangst en de weerloosheid bij de ander en in beide gevallen die tragische wending in de geest, die de mens de mens een wolf doet zijn. Bij Lang zijn de menselijke figuren middel, die tot het doel voeren: de menselijke geest; bij de Amerikaan zijn de menselijke figuren het doel zelf. Het gevolg is, dat Lang de mèns gestalte geeft en Rossen het historische feit, de gebeurtenis. Waar Lang de stilte en de dreiging oproept, verdrijft Rossen de stilte en de dreiging door jammerend rumoer, dat de toeschouwer vergeet, als de muziek ophoudt. Bij Lang's film beklijft de gruwel. Bij Rossen's buitelingen heeft men zich wel wat geamuseerd met de bravour, waarmede de Amerikaan weer eens voor de zaken uitkomt - en daar blijft het bij. Al hetgeen intussen leidt tot de conclusie, dat de Amerikaanse film op haar manier, dat is oppervlakkig, een openhartigheid aan de dag legt, die weliswaar soms op schaamteloosheid lijkt, maar die in alle geval een eerlijkheid demonstreert, die men elders ter wereld tevergeefs zal zoeken. In de film althans.