De Gids. Jaargang 113

[p. 53]

Pierre H. Dubois
Kroniek der Franse letteren

F.F. of de Critiek

De meest curieuze en intelligente ‘directeur littéraire’, die men op het ogenblik en reeds sinds lange jaren in Parijs aantreft, is stellig Jean Paulhan; Paulhan die volgens André Rousseaux in een van zijn laatste kronieken in de Figaro littéraire een soort van terreur in de letteren uitoefent, maar dan op een wijze als zelden geëvenaard werd, zo subtiel, zo listig, zo terloops. Hij ontdekt nieuwe talenten, brengt oude en vergeten auteurs opnieuw en als nieuw voor het voetlicht, prikkelt door zijn bijzonder vernuftige, onverwachte, maar vaak pertinente betogen, die toch weer niets van een ‘betoog’ hebben, heeft er plezier in tegen den stroom op te roeien, precies te doen wat iedereen zou nalaten, eventueel litteraire modes te creëren en weer van richting te veranderen, zodra de door hem gelanceerde mode ingang heeft gevonden. Ofschoon tot de oprichters en medestichters behorend van Les Lettres Françaises en het Comité National des Ecrivains was hij één van de eersten die in discussie gebrachte auteurs als de Montherlant, Jouhandeau, Giono etc. weer publiceerde in de leidende functie, die hij bij de éditions Gallimard bekleedt, met de overweging, dat de idee van het vaderland bij auteurs als Rolland, Benda, Eluard en Aragon nooit zo principiëel en onwankelbaar gebleken is dat men er tien jaar of zelfs maar tien dagen van een mensenleven tegenover zou mogen stellen. Kortom, hij is de man in de contramine, maar die dit doet met een ernstige speelsheid, die misschien wel eens een gespeelde ernst is, en met een charmante bescheidenheid die nooit insisteert, maar hem in staat stelde een gevleugeld woord te scheppen, dat hem volledig typeert, toen hij zijn voornaamste boek, over de terreur in de litteratuur, besloot met de woorden: ‘Mettons enfin que je n'ai rien dit.’

Wie de figuur van Paulhan enigszins kent zal er zich niet over verbazen

[p. 54]

dat hij het is die door een uitgave van diens Oeuvres (Gallimard) de aandacht heeft gevestigd op de bijna vergeten Félix Fénéon, criticus uit de periode van het symbolisme, die in 1944, bijna 83 jaar oud, overleed. Deze Félix Fénéon - of F.F. zoals hij tekende - is inderdaad een zeer merkwaardige verschijning geweest. Wat Paulhan aan teksten van hem verzamelde, bewijst dat hij een uitzonderlijk geval was, beter misschien nog: een van die ‘zonderlingen’ zoals ook Paul Léautaud er een is - maar minder creatief en veel minder productief - ‘en marge’ van de literatuur, maar deze tegelijkertijd verrijkend door hun originaliteit en de winst van een paar eigenschappen waarmee ieder auteur, voor wie het schrijven werkelijk waarde heeft, zijn voordeel kan doen. Een treffend voorbeeld van deze eigenschappen vindt men in de inleiding van Paulhan, waar deze vertelt dat Fénéon in 1894 gearresteerd werd, omdat men in zijn bureau, op het ministerie waar hij werkzaam was, mercurium en voetzoekers had gevonden en hij door zijn relaties met verdachte lieden als schilders en dichters, als anarchist beschouwd werd (wat hij in zekere zin ook wel was). F.F. zei tijdens de rechtszitting niet veel en antwoordde alleen op vragen die hem gesteld werden, maar de manier van antwoorden op zichzelf, zonder brutaliteit doch spits en lucide, tekent hem geheel.

Président - On a trouvé dans votre bureau des détonateurs, d'où venaient-ils?

F.F. - Mon père les avait ramassés dans la rue.

Pr. - Comment expliquez-vous qu'on trouve des détonateurs dans la rue.

F.F. - Le juge d'instruction m'a demandé pourquoi je ne les avais pas jetés par la fenêtre au lieu de les emporter au ministère. Vous voyez que l'on peut trouver des détonateurs dans la rue.

Pr. - Votre père n'aurait pas gardé ces objets. Il était employé à la Banque de France et l'on ne voit pas ce qu'il pouvait en faire.

F.F. - Je ne pense pas en effet qu'il dût s'en servir, pas plus que son fils, qui était employé au ministère de la guerre...’

De humor van het ‘vous voyez que l'on peut trouver...’ en van de subtiele tegenstelling tussen de employé van de Banque de France en die van het ministerie van oorlog, waar het een détonateur betreft, is meer dan gevatheid, het getuigt van een talentvolle intelligentie die in het niet zeer omvangrijke oeuvre van F.F. de boventoon heeft en hem reeds om dit superieure instinct tot criticus bij uitnemendheid stempelt.

Paulhan noemt hem de enige criticus die Frankrijk in honderd jaar gekend heeft. Dat is niet gering als men bedenkt dat de negentiende eeuw als de eeuw der critiek bij uitstek geldt. Maar voor wie niet bang is voor

[p. 55]

een beetje extreme stellingname, is dit oordeel verre van dwaas. Formuleringen van Paulhan prikkelen gemakkelijk tot tegenspraak, maar zoals het meestal bij dergelijke figuren is, betekent hun overdrijving - wanneer er van overdrijving sprake is - een speciale nadruk op een paar kwaliteiten die doorgaans miskend worden en juist een specifieke waarde aan de figuur in kwestie verlenen. Die specifieke waarde van Félix Fénéon ligt, aanwijsbaar, in de critiek die hij schreef. Hij behoort tot de zeer zeldzame critici die zich zo goed als nooit in hun waarderingen hebben vergist en die reeds in het begin de grote figuren van hun tijd hebben onderkend. In zijn geval wil dit zeggen dat hij, in 1883, aan Rimbaud verre de voorkeur gaf boven andere dichters van die tijd, dat hij vanaf '84 optrad als verdediger van Verlaine, Huysmans, Moréas, Laforgue, Jarry, Mallarmé vooral, en tal van anderen, dat hij om streeks dezelfde tijd als kunstcriticus (van het weinige dat hij schreef, gaat een belangrijk gedeelte over de schilderkunst) Seurat, Cézanne, Gauguin en van Gogh ontdekte, dat hij, toen hij de leiding had van de Revue Blanche van 1895 tot 1903, aan dit blad opkomende schrijvers wist te verbinden als André Gide, Marcel Proust, Paul Claudel, Jules Renard, Charles Péguy en Apollinaire, schilders als Bonnard, Vuillard, Matisse, musici als Debussy en Roussel. In 1919 was hij het die de aandacht vestigde op figuren als Synge, Max Jacob, Crommelynck en James Joyce. En lang voor anderen taxeerde hij de Nerval en de Lautréamont op de waarde die wij nu aan hen hechten. Een dergelijke critische staat van dienst mag ongetwijfeld aanleiding zijn om een bepaling als ‘enige criticus in honderd jaar’ met de nodige ernst te overwegen en niet in een handomdraai als belachelijk af te doen; Paulhan zegt zelden of nooit iets dat belachelijk is.

Lemaître, Faguet, Lanson, Brunetière en niet het minst de oudere Taine zijn wel de belangrijkste litteraire critici uit de tweede helft van de negentiende eeuw en ik kan mij voorstellen dat de ‘serieuze’ literatuur-critiek, waaronder men allicht allereerst de professorale rekenen moet, het als ongepaste aardigheden beschouwt de doctrinaire critiek af te wijzen ten gunste van de improvisatie, de boutade, de spot, de simpele directheid. Men kan inderdaad van oordeel zijn dat het van weinig eerbied getuigt, wanneer Fénéon in zijn Petits portraits d'un Bottin des Lettres et des Arts zijn waardering met betrekking tot Taine als volgt neerschrijft:

Taine (Hippolyte).

Applique dans l'histoire littéraire les procédés de la science agronomique. D'un pays étudie la nature du sol, la topographie, le climat, puis se re-

[p. 56]

présente une génération d'artistes comme une poussée de cèpes, de betteraves et de choux de Bruxelles.

Taine heeft een omvangrijk oeuvre nagelaten als historicus en criticus, waarnaast dat van F.F. niet veel plaats in beslag neemt, maar het blijft toch wel de moeite waard te constateren dat hij in deze korte boutade een juist oordeel velt over een autoriteit. Men kan zeggen dat de critiek gemakkelijk is? Toch niet gemakkelijker dan iets anders, en bovendien is het de rol van de criticus critiek te geven, zoals Paulhan in zijn inleiding nuchter vaststelt. Men moet toegeven dat de doctrine van Taine ook lang voor Fénéon reeds aan een critisch onderzoek werd onderworpen en dat men de zwakheden ervan reeds eerder aanwees. Goed. Maar men wees níét voor hem de kwaliteiten aan van zoveel anderen, tijdgenoten en nauwelijks of niet erkende grootheden uit voorbije jaren. Hij vergiste zich in zijn oordeel veel minder dan een der ‘serieuze’ critici, al ontwikkelde hij er geen theorieën en doctrines bij en waren enkele regels of een paar bladzijden voor hem voldoende. Misschien had hij inderdaad weinig te zeggen, maar hij oordeelde scherp en juist en amuseerde zich voor de rest.

Tijdenlang publiceerde hij in de Matin zijn ‘Nouvelles en trois lignes’, gewone nieuws-telegrammen en faits divers, waaraan hij een nieuwe en merkwaardige zin hergaf door een uiterst-persoonlijke formulering:

‘Derrière un cercueil, Mangin, de Verdun, cheminait, Il n'atteignit pas, ce jour-là, le cimetière. La mort le surprit en route.’ Of: ‘Plage Saint-Anne (Finistère), deux baigneurs se noyaient. Un baigneur s'élanca, de sorte que M. Etienne dut sauver trois personnes.’ Of: ‘Un inconnu peignait d' ocre les murs du cimetière de Pantin; Dujardin errait nu par Saint-Ouen-l'Aumône. Des fous, paraît-il.’ Of: ‘Gare de Mâcon, Mouroux eut les jambes coupées par une machine. “Voyez donc mes pieds sur la voie!” dit-il, et il s'évanouit.’

Men voelt wel dat F.F. ook hier nog wel iets anders is dan een journalist met zin voor humor, namelijk een moralist met het critisch oog van de journalist en de humor van een sceptisch philosoof. Zijn bundel Oeuvres bevat enkele honderden van deze nieuwtjes-in-drie-regels; zij vullen 130 pagina's van de ruim 400 die wij hier van F.F. vinden. Men ziet dat hij niet zo bijzonder veel heeft geschreven. Dit vindt, als men af mag gaan op wat er van hem gepubliceerd is, niet zijn oorzaak in een gebrek aan inhoud of kennis, noch in een tekort aan talent. Er is een andere verklaring voor te geven, die door Paulhan wordt aangewezen en die mij veel juister lijkt.

[p. 57]

Fénéon vertegenwoordigde een mythe, de mythe van de geniale schrijver die het schrijven zou nalaten, Monsieur Teste. Deze mythe was wel van zijn tijd en een van de dromen van het symbolisme, waarbij het misschien niet overbodig is eraan te herinneren dat Rimbaud de pen neerlegde en - durende twintig jaar - Paul Valéry. Die mythe, gemakkelijk aanvaardbaar voor kunstenaars die gebukt gaan onder een minderwaardigheids-complex dat hun dagelijks voor ogen houdt dat zij schrijven, omdat zij tot niets anders in staat zijn, wordt het wellicht dubbel voor de criticus, die een beroepsmatige minderwaardigheid verwerkt door zijn gebrek aan creativiteit, maar die, als hij werkelijk critisch is, nog zo voor de hand liggend geplaagd kan worden door een zich onvermoeibaar opdringend relativiteitsbesef. Dit laatste heeft zich bij Fénéon, criticus bij uitnemendheid, ongetwijfeld voorgedaan. Vandaar de paradoxale situatie dat de ‘beste criticus in honderd jaar’ zo weinig critiek geleverd heeft, en desondanks in dat weinige zonder veel moeite de beste, of althans een der boeiendste is. De lectuur van Félix Fénéon behoort tot de ‘pikante’ lectuur in het domein der letteren, op zichzelf een terrein dat in Nederland geen equivalent vindt, - tenzij in iets als de blocnote-aantekeningen van du Perron, maar daar is het critische element sterk in de minderheid tegenover het moralistische. Bij Fénéon is het eerder omgekeerd. Bij de stand van zaken in de Nederlandse critiek kan een kennismaking met deze opwekkende en verfrissende lectuur alleen maar aanbevolen worden.