De Gids. Jaargang 113

[p. 449]

Carel Swinkels
Dr Bol en de zwijgende rokers

Zolang als ik naar school ben gegaan, heb ik altijd verlangd naar het wonder, dat de school op zekere dag toch nog aantrekkelijk zou maken. Zoals dat behoort had ik van het wonder geen bepaalde voorstelling; het was een vage gebeurtenis, waardoor plotseling alles heel anders zou worden, en met grote waardering placht ik altijd reeds kennis te nemen van kleine voortekenen die de normale gang van zaken verstoorden, zoals ziekte van de meester of bezoek van de schoolopziener.

Bijzonder gevoelig was ik ook voor die grauwe dagen in de winter, waarop het heel hard vroor, want om een of andere nooit opgehelderde reden, begon op zulke dagen de kachel achter in de klas altijd heel hard te roken, waardoor wij niet alleen in de klas enige bewegingsvrijheid kregen, doch vaak zelfs hele dagen lang thuis mochten blijven.

Een gebeurtenis van heel aparte allure was de komst van de schoolfotograaf, een grote schrale man aan wie ik het wonder graag zou hebben toevertrouwd. Hij kwam eens in de twee jaar met een stoffige fiets, waar een kiekkast opgebonden zat die veel weg had van een oude duivenkooi. Zodra hij zijn komst meldde mochten wij vrij spelen, en ik weet heel zeker dat hij opzettelijk altijd zo lang mogelijk stond te schroeven voor wij ons tegen de voorgevel op moesten stellen. Intussen gaf hij ons dan stiekem ulevellen en toffee's, en als de bovenmeester in de buurt kwam placht hij door een buis naar de lucht te kijken en te zeggen:

- D'r hapert iets, edelachtbare; 't is gek, anders heb ik nooit geen last, maar nou hapert d'r iets.

Later op het gymnasium is alles enigszins anders geworden.

Samen met het langzaam groeiend begrip dat een hele grote gebeurtenis wel altijd tot de vrome wensen zou blijven behoren, begon ik meer belangstelling voor mensen dan voor dingen te krijgen, en wellicht is het daardoor gekomen, dat ik na verloop van tijd mijn hoopvolle aandacht meer

[p. 450]

begon te richten op de mensen in onze school, dan op de gebeurtenissen van buiten.

Wij hadden aan onze school in het geheel niet meer dan tachtig leerlingen, een bejaarde rector met een aantal vaste leraren, en daarnaast een steeds wisselend gezelschap van tijdelijke docenten.

Zo herinner ik mij dat wij in de eerste jaren een eindeloze rij leraren voor Geschiedenis hebben gehad, tot wij in de derde klas voorgoed die merkwaardige man kregen, die wij ‘Het Oog’ plachten te noemen. Hij droeg een pak van donkergroen laken met een slipjas, en meestal las hij met een dorre stem iets voor uit het geschiedenisboek.

Soms echter was het alsof er een vreemd vuur in hem begon te branden: hij liep dan rond met grote stappen, en sprak onafgebroken met fonkelende ogen, en op zulke momenten zouden wij allen gezworen hebben dat hij Metternich was of Napoleon de Derde.

Behalve ‘Het Oog’ bleken de meeste leraren echter doffe mannen te zijn met dreunstemmen, en ik schrijf het dan ook geheel aan mijn onverwoestbaar geloof in het wonder toe, dat ik immer waakzaam ben gebleven en mij door de werkelijkheid geen moment om de tuin heb laten leiden.

Door een of ander toeval kwamen wij in de vierde klas met zeven jongens te zitten, en niet één enkel meisje. Behalve Fransje Koerzel, die een beetje uit de toon viel, vormden wij een hechte eenheid: wij maakten zoveel mogelijk gezamenlijk ons huiswerk, gingen samen op dansles en vormden de kern van het eerste schoolelftal hockey.

Ik vermeld dit feit opzettelijk, omdat het wellicht heeft bijgedragen tot de bizarre loopbaan van Dr Bol aan onze school, doch zeker niet tot zijn wonderlijke grootheid. Dat hij deze reeds had, toen zijn kogelronde verschijning voor de eerste keer om de hoek van onze klasdeur verscheen, kan ik daarom met zulk een pertinente stelligheid verklaren omdat ik voor zijn komst reeds tien jaar op het wonder gewacht had.

Nadat hij die eerste keer de deur achter zich gesloten had, beschouwde Dr Bol ons allen enige minuten met een vage glimlach en zei toen:

- Zoals ge wellicht reeds aan de vorm mijner lidmaten bemerkt zult hebben luidt mijn naam Bol, een naam die reeds vaak geleid heeft tot fijnzinnige scherts. Wat echter van meer belang lijkt dan mijn naam, is het feit dat ik u een tijdlang zal moeten onderrichten in de Aardrijkskunde, een uiterst gewichtige wetenschap, met vele moeilijke problemen.

Daar gij echter wel weet dat het verboden is om in deze lokalen tijdens

[p. 451]

de lessen te roken, zou ik u, alvorens enkele problemen te behandelen, een voorstel willen doen.

Gij allen zijt, naar ik bemerkt heb, namelijk van de mannelijke kunne en daarom zou ik met u gaarne een klein verbond willen sluiten, dat wij, als niemand daar bezwaar tegen heeft, ‘De Zwijgende Rokertjes’ zullen noemen.

Dat ‘zwijgend’ zal dan niet zozeer slaan op ons verbond zoals het hier zit, als wel op onze gezamenlijke zwijgplicht tegenover de buitenwereld, en teneinde niet al te zeer met het schoolreglement in botsing te komen, lijkt het mij het beste om tijdens het roken de lessen te staken.

Nadat hij dat gezegd had, haalde Dr Bol een grote doos sigaren te voorschijn, en gaf ons allen een sigaar in de mond. Daarna ging hij zelf zitten, stak zijn sigaar aan en zei:

- Bravo! Rookt nu allen fier en oprecht, heren.

Tot mijn grote verbazing was het vervolgens Klaas Jubbes, de voor zijn leeftijd veel te grote, onhandige stoethaspel, die na het uitblazen van een ontzaglijke rookwolk het woord nam.

- Meneer, zei Klaas, ik geloof wel dat ik uit naam van de hele klas spreek, als ik zeg dat we uw idee wederzijds goed begrepen hebben. We zijn allemaal goed bevriend met elkaar en u hoeft nergens bang voor te zijn, want we kunnen zwijgen als 't graf. Alleen wat u zei van die naam, daar wou ik nog eens op terug komen. U stelde voor om het verbond ‘De Zwijgende Rokertjes’ te noemen, maar zoals we hier zitten zijn we de puberbiteitsjaren onderhand allemaal wel ontgroeid, en daarom zou ik willen voorstellen om die naam te veranderen in ‘De Zwijgende Rokers’. - Het wil mij voorkomen, zei Dr Bol, nadat wij Klaas allen met bleke gezichten hadden toegejuicht, dat gij een klare denker zijt. Uw woorden spreken mij tot hoofd en hart. Rookt daarom fors en zwijgt als Spartanen, opdat gij vanaf heden niet voor niets ‘De Zwijgende Rokers’ zijt geheten.

De lessen die Dr Bol nadien nog in onze klas heeft gegeven, zijn mij altijd bijgebleven als de prettigste uren uit mijn gymnasiumtijd. Fransje Koerzel, die na de eerste les doodziek was geworden, omdat hij voordien nog nooit gerookt had, werd later benoemd tot deurwacht, doch verder mochten wij tijdens de lessen net doen en laten waar wij zelf zin in hadden. Practisch kwam dat hierop neer, dat wij meestal met open mond zaten te luisteren naar de wonderlijke verhalen van Dr Bol over zijn reizen naar Lapland en de Molukken, en tegen het einde van de les zetten wij dan altijd de ramen open om de rook van onze sigaren er uit te laten.

[p. 452]

Ik weet niet waar ik het aan toe moet schrijven, dat ik zonder enige aanwijsbare reden een voorgevoel heb gehad van het einde.

Het was op de dag dat wij Dr Bol zagen binnenkomen, iets bleker dan gewoonlijk en met een grote inktfles onder de arm.

- Het is het oude lied weer, zei Dr Bol, nadat hij ons allen een kolossale sigaar met zilverpapier erom had gegeven. Men heeft mij gewogen en te licht bevonden. Er schijnt iets in het bolle merg mijner ribben te schuilen dat te licht is voor deze aarde. Ik moet u daarom verzoeken om uw inktkokers zorgvuldig te reinigen in het wasfonteintje, opdat gij allen in staat zult zijn een kleine heildronk uit te brengen op mijn bovenaardse lichtvoetigheid.

Hoewel wij allen even aarzelden, begrepen wij wel dat Dr Bol alleen het goede maar met ons voor kon hebben, en nadat wij ieder een kokertje brandewijn uit de inktfles gedronken hadden, waren wij het daar enigszins nevelig, doch daarom niet minder roerend over eens. Wij gingen zelfs zover, dat wij ons na het tweede kokertje terugtrokken in een hoek van de klas om Dr Bol terstond en ter plaatse op een of andere wijze te huldigen, en aangezien wij ons allen, met de sigaar in de mond, beijverden om ‘hinc et nuc’, zoals Klaas Jubbes het nadrukkelijk noemde, een originele vondst te doen, vergaten wij geheel en al onze aandacht te richten op Dr Bol zelf. Ik schrijf het dan ook aan mijn onderbewuste relatie met het wonder toe, dat ik er op zeker moment toe gekomen ben om mij plotseling om te draaien en naar Dr Bol te kijken.

Als enige van onze klas ben ik er zodoende getuige van geweest dat Dr Bol tranen in de ogen had, op het moment dat hij zich afzette van zijn stoel en de begane grond verliet.

Wat daarna gebeurde zagen wij allen.

Door een bons tegen het plafond verdween het hoofd van Dr Bol met nek en al in zijn romp, en op hetzelfde moment was het alsof zijn beentjes door twee ronde liftkokertjes naar binnen werden gehaald.

Ik herinner mij dat wij allen elkander vastgrepen en met glazige ogen staarden naar de vreemde ballon die nu langzaam door ons klaslokaal een uitweg zocht naar het geopende venster.

Nog voor hij dit bereikte, zagen wij tot onze ontzetting hoe dwars over Dr Bol's jas en vest zich langzaam doch duidelijk de grenzen begonnen af te tekenen van Afrika en Amerika en Kaap Finisterre, en later toen hij, eenmaal in de buitenlucht, met pijlsnelle vaart verdween naar de bovenste wolken, bleef voor ons alleen zijn horlogeketting nog zichtbaar als een vreemd en glanzend stukje equator.