De Gids. Jaargang 113

[p. 386]

C.D.J. Brandt
Buitenlandse politiek

Oude wijn in nieuwe zakken

Er is dunkt mij alle aanleiding om ditmaal aandacht te geven aan ons eigen werelddeel.

Op het ogenblik, dat ik deze kroniek schrijf, is plotseling de mogelijkheid van een toenadering tussen Italië en Joegoslavië in het centrum van de belangstelling komen te staan. De wrijvingen tussen deze beide staten zijn van heel lange duur, zij dateren reeds van het eind van de Eerste Wereldoorlog, ja zelfs al van vóór die tijd, toen Italië en het oude Servië nog wel geen buurstaten waren, maar elkander toch reeds de toegang tot of de uitweg uit de Adriatische Zee betwistten. Sinds de Tweede Wereldoorlog gaat het tussen Rome en Belgrado in de eerste plaats om Triëst en omgeving; nog voordat de strijd een einde had genomen, was dit gebied reeds de steen des aanstoots tussen beide landen geworden. Men zal zich herinneren, dat de Grote Vier, toen zij het Vredesverdrag met Italië voorbereidden en de Verenigde Volken, die hun goedkeuring aan dit tractaat moesten hechten, geen andere uitweg uit dit probleem hebben kunnen vinden dan een verlegenheidsoplossing: van Triëst en omgeving werd een Vrijstaat gemaakt onder een ‘neutrale’ gouverneur, die aan de Verenigde Naties verantwoordelijk zou zijn. Deze hulpeloze navolging van het na de Eerste Wereldoorlog met Danzig uitgehaalde experiment zou alleen iets betekend kunnen hebben, wanneer de eensgezindheid van de Grote Vier en de kracht van de Uno ooit wat anders zouden zijn geweest of geworden dan alleen een illusie. Nu dit niet het geval was en zodra de ‘koude oorlog’ tussen Oost en West zijn intrede deed in de wereld, was dit experiment met een Vrijstaat Triëst reeds tot mislukking gedoemd nog voordat er een begin mee gemaakt was. Het was tekenend, dat het zelfs niet lukte, om een neutrale gouverneur aan te wijzen, eerst door het verzet van de Sovjetunie, die aanvankelijk de Joegoslavische aanspraken steunde - de paragraaf

[p. 387]

over Triëst was voor Tito aanleiding om het vredesverdrag met Italië niet te tekenen - en later door de steeds toenemende tegenzin van de Westelijke mogendheden, die het in het leven roepen van een politiek vacuum, als die Vrijstaat ongetwijfeld zou zijn, in dit stadium van de koude oorlog niet aandurfden. Tenslotte gingen de Verenigde Staten, Engeland en Frankrijk in hun aversie van de gevonden oplossing zelfs zover, dat zij hun eigen geesteskind openlijk verloochenden. In Maart 1948 legden zij een verklaring af, vervat in een voorstel aan Moskou, dat het naar hun mening het beste zou zijn om heel het gebied van Triëst aan Italië toe te wijzen.

Deze verklaring zelf was een element van de koude oorlog tussen Oost en West, die na de communistische putsch in Praag in een nieuw en heviger stadium was gekomen: zij diende immers om de niet-communistische partijen in Italië een extra-ruggesteun te geven voor de algemene verkiezingen, die ruim vier weken later (19 April) werden gehouden. En als zodanig heeft deze verklaring van de Drie van het Westen haar doel ook geenszins gemist.

Maar verder bleef zij platonisch, precies net zo als de paragrafen van het Vredesverdrag over de Vrijstaat. Want voor een verwerkelijking hiervan was de toestemming van Moskou nodig en dat deze uitbleef spreekt vanzelf. En tot een eenvoudig negéren van de Russen voelde het Westen zich voorlopig niet geroepen noch in staat, terwijl er in de komende maanden, waarin tussen alle andere problemen door de Atlantische Unie werd voorbereid, voor het Westen weinig speciale reden was om de Italianen aan hun zijde te trekken. Integendeel, de regering te Rome wilde niets liever dan als volwaardig partner opgenomen worden in het Noord-Atlantisch Pact, dan meedelen in de voordelen, die daaruit zouden voortvloeien.

In deze zelfde tijd werden weliswaar de scrupules van de Westerse mogendheden ten aanzien van een handelen zonder de Russen steeds minder - de Berlijnse blokkade en het Russische optreden in de satellietstaten waren van die kant niet bepaald voorbeelden van trouw aan het gegeven woord en aangegane verplichtingen - maar tegelijkertijd veranderde de situatie in het centrale bekken van de Middellandse Zee door Tito's breuk met de Kominform en met de Sowjetunie. Het negatieve feit alleen al, dat de Sowjetunie hierdoor zijn belangrijkste basis aan de Middellandse Zee kwijtraakte (Albanië kan in belang niet met Joegoslavië worden vergeleken, omdat het practisch geïsoleerd is) en dat het eerste gevolg hiervan weer was, dat de communistische opstand in Griekenland kon worden bedwongen, stempelde Tito's afval tot een gebeuren van de eerste

[p. 388]

rang. Dat een eventueel overstappen van Tito in het Westerse kamp voor het Westen in de verre toekomst de toegang tot het politiek, strategisch en economisch belangrijke Donaugebied van Midden- en Zuidoost-Europa zou kunnen openen, maakte wat hier gebeurde alleen nog maar belangrijker. Zover was het intussen niet aanstonds, ja is het nog steeds niet. Want Tito heeft van de aanvang duidelijk gezegd, dat zijn uittreden uit het ene kamp geen toetreden tot het andere betekende. In hoeverre dit de werkelijke basis is van zijn politiek, in hoeverre dit een poging is om chantage te plegen naar twee kanten en in hoeverre hij sterk genoeg is en de conjunctuur voor hem voldoende gunstig om deze balanceerpolitiek te kunnen volhouden, moet ik hier onbesproken laten. Een feit is het in ieder geval, dat Washington en in het bijzonder de militaire leiders in de Verenigde Staten in Tito's afval zeer grote politiek-strategische mogelijkheden voor het Westen hebben gezien en in het Middellandse Zeegebied in toenemende mate op de kaart Joegoslavië zijn gaan spelen. Londen en Parijs waren in deze veel voorzichtiger en terughoudender.

Het kon niet anders, of Italië moest van dit alles de terugslag ondervinden, de positie van dit land werd alleen al door de mogelijkheden, die Joegoslavië voor het Westen bood, ongunstig beïnvloed. De Gasperi en Sforza ervoeren dit bij de beslissing in Lake Success over de voormalige Italiaanse koloniën, al dient erkend, dat de Italiaanse minister van buitenlandse zaken door de tactloosheid, waarmee hij gemanoeuvreerd heeft, meer dan één van de kansen, welke hij had, verspeeld heeft. En ook in de kwestie-Triëst ervoeren de Italianen de grote verandering, die aan de Adriatische Zee had plaats gehad, aan den lijve. Want de Drie van het Westen dachten er niet over om hun verklaring van Maart 1948 in daden om te zetten, voor en na bleef het gebied van Triëst in twee zones verdeeld en de Verenigde Staten, Engeland en Frankrijk lieten het rustig gebeuren, dat Tito de door zijn troepen bezette zone B economisch in feite bij Joegoslavië inlijfde.

Intussen deden de Amerikanen, deed in het bijzonder de nieuwe Amerikaanse ambassadeur in Belgrado George Allen, hun best om Tito met zijn naaste buren te verzoenen. Allen vloog naar Athene ‘voor een particulier bezoek’ en het resultaat was, dat besprekingen tussen Griekenland en Joegoslavië op gang raakten. Toen Griekenland na de jongste algemene verkiezingen een regering dreigde te krijgen, die in strijd met de uitslag een rechts karakter zou hebben gehad, wat ongetwijfeld de toenaderingsmogelijkheid tot Joegoslavië zou hebben verkleind, grepen de Verenigde Staten in met een dreigement, dat de Marshall-hulp zou worden stopge-

[p. 389]

zet, wanneer er geen regering van het midden op brede basis zou worden gevormd.

Maar nog belangrijker zou het zijn, wanneer de Italiaans-Joegoslavische verhouding zou kunnen worden verbeterd. Dit zou alleen kunnen door de oplossing van de kwestie-Triëst. Maar dit was zo iets als de kwadratuur van de cirkel. Want Rome en Belgrado hielden vast aan hun aanspraken op het hele gebied, de Italiaanse regering voelde zich sterk door de verklaring van de Drie van het Westen van Maart 1948, die zij niet konden verloochenen, en Tito maakte zich gereed om een voldongen feit in het leven te roepen door verkiezingen te gaan houden in zone B. In deze omstandigheden kwam het Washington voor (ik neem aan, dat dit ‘ei van Columbus’ op de conferentie der Amerikaanse diplomatieke vertegenwoordigers in Europa te Rome is uitgebroed), dat de enige mogelijkheid zou zijn, wanneer Italië en Joegoslavië rechtstreeks contact zouden opnemen over Triëst. Natuurlijk voorlopig in het geheim en vrijblijvend. Ambassadeur Allen zou de partijen aan het praten moeten krijgen, hij zou b.v. net zo'n particulier bezoek aan Italië kunnen brengen als hij aan Athene gedaan had.

Een mooi plannetje en een, dat voor Tito vele aantrekkelijke kanten had. Hij zal dan ook zonder veel moeite overgehaald zijn om deze weg te gaan bewandelen, ja in de plezierige positie van iemand, die niets te verliezen heeft, was hij zelfs bereid de eerste stap te doen. Aan een correspondent van de Times, die op het geschikte ogenblik op hem werd afgestuurd, verklaarde hij onder meer terloops, ‘dat Joegoslavië en Italië tot samenwerking moesten komen en dat de kwestie-Triëst, die geen grote actuele betekenis had, moest worden geregeld op zo'n manier, dat die samenwerking mogelijk werd.’ Tot zover ging alles prachtig, maar toen gooide Sforza roet in het Westerse eten. Want hij speelde het spelletje niet mee volgens de regels van deze Amerikaanse kunst, toen hij Zaterdag voor Pasen een rede hield, waarin hij zich bereid verklaarde tot rechtstreekse onderhandelingen met Joegoslavië, maar....op voorwaarde, dat heel het gebied van de Vrijstaat, dus inclusief zone B, aan Italie moest toevallen. Als deze voorwaarde was aanvaard, was hij bereid over compensaties voor Tito te spreken In twee opzichten doorkruiste Sforza hiermee de opzet van de Drie van het Westen: in de eerste plaats legde hij hen en zichzelf nog eens vast op hun verklaring van Maart 1948 en in de tweede plaats bracht hij het probleem uit de achterkamer der diplomatieke intrige naar het marktplein van de publieke opinie.

De reactie in Washington, Londen en Parijs op deze rede was dan ook

[p. 390]

duidelijk een van verlegenheid. Helemaal onverwacht kan Sforza's speech hun niet zijn gekomen; dit concludeer ik uit het feit, dat ambassadeur Allen precies één dag ervoor zijn particuliere bezoek aan Italië afgelastte. Heeft Sforza er goed aan gedaan om te handelen, zoals hij gedaan heeft? Dit is een vraag, waarop een antwoord maar niet zo een, twee, drie te geven is. Hij heeft eerlijk gezegd, wat hij ervan dacht en dat is altijd goed. Alleen... in de politiek wordt wel eens met andere maatstaven gemeten dan met de morele alleen, helaas. En van die kant uit bekeken zou het wel eens kunnen blijken, dat hij door zijn opzettelijk bruuskeren van de zaak, door zijn bedoelde tactloosheid zijn land en het doel, dat hij voor Italië wilde bereiken, meer kwaad dan goed heeft gedaan. Dat hij in ernst gemeend kan hebben, dat Tito op zijn voorwaarde zou ingaan, lijkt mij uitgesloten; de reactie van de Joegoslavische pers was trouwens dadelijk zonder meer afwijzend. Hij kan alleen maar bedoeld hebben de beslissing over Triëst te verschuiven naar een later tijdstip, d.w.z. naar een ogenblik, waarop de internationale conjunctuur gunstiger voor Italië is dan de tegenwoordige. Of hij gelijk heeft in wat hij kennelijk verwacht, dat de tijd ten gunste van Italië loopt, kan alleen de toekomst leren. Heeft hij wellicht reden om aan te nemen, dat Bidault op de aanstaande samenkomst van de Grote Drie in Londen als de pleitbezorger van Italië zal optreden? Het lijkt mij op zichzelf helemaal niet uitgesloten, dat Frankrijk in deze een andere koers wil varen dan Washington en Londen. U ziet het weer: vraagtekens te over. En te bedenken, dat ik het grootste vraagteken van allemaal, de houding van de Sowjetunie in dit hele geval, nog onbesproken heb gelaten.

(20 April 1950)