De Gids. Jaargang 113

[p. 213]

Emmy van Lokhorst
Toneelkroniek

Wij baden in blijspelen sinds enige tijd; een stroom van vrolijkheid gaat door de schouwburgzalen bij de vertoning van Korporaal Elizabeth (door Terrence Rattigan), van Ik lach erom (door Noel Coward), van Bakersprookje (door Ronald Jeans), van Zij kregen wat zij wilden (door Louis d'Alton). Er zijn tal van nuances in het gehalte van deze stukken, variërend tussen de sprankelende mondaine comedie (‘Ik lach erom’) en de klucht, die uitsluitend bedoeld is om lachsalvo's te wekken.

Tussen het boertige en de humor liggen werelden van verschil. Het kind reageert op het kluchtige, op het directe, en gewoonlijk vertegenwoordigt het publiek dit kinderlijke element. Humor is gebaseerd op het tragische van de geest, die bitterheid of pijn tot achtergrond heeft, en eist daarom van de toeschouwer een spirituele gevormdheid. Molière, Calderon, Shakespeare hebben ons opgevoed in de edelste humor, Ben Jonson bracht met zijn Volpone de satirieke kant van het humoristische op het toneel. Charley Chaplin kan men de trait d'union noemen tussen deze meesters der wereldliteratuur en het kinderlijk-grappige, dat ook voor de onontwikkelde ziel onmiddellijk weerklank vindt. Chaplin was tragisch in het koddige, en potsierlijk in het navrante, hij was de clown, die zowel het kind als de cynicus deed lachen. Zijn onvergankelijke glorie is het, de mens als dupe te tonen, als slachtoffer, dat kinderlijk-waardig zijn tegenslag aanvaardt, zijn vijand tracht te ontkomen of probeert hem te imponeren met een triest vertoon van moed, dat bij een nieuwe uitval van boven hem gestelde machten ineen zakt. Zijn persiflages (de eet-machine in Modern Times) zijn verwant aan Don Quichote, met dit verschil, dat Cervantes' held tegen schimmen der eigen verbeelding vecht, terwijl Chaplin de werkelijkheid aan de kaak stelt en daarmede, als exponent van onze tijd, niet alleen een dichterlijke maar ook een sociale figuur van diepgaande betekenis blijft.

[p. 214]

Het is goed, ons deze waarheden nog eens bewust te maken, om te beseffen, dat in geen der vier bovengenoemde blijspelen een belangrijk element van humor aanwezig is. Dit verklaart, dat de toeschouwer, moe van het lachen, naar huis keert met een leeg gevoel, en de overtuiging, bedot te zijn. Na de roes van het lachen volgt de kater, men is ‘so klug als wie zuvor’.

Terrence Rattigan is zo voorzichtig zijn stuk Korporaal Elizabeth (een m.i. ongelukkige vervanging van de Engelse titel ‘While the sun shines’) een comedie te noemen; dat is het ook. Een alleraardigst verhaal met gekke situaties, dat in de oorlog speelt en toont, hoe in die benarde jaren gejongleerd kon worden met de toen op de voorgrond tredende feiten van voedselschaarste, verduistering, en ook met de rivaliteit tussen de geallieerden. Een Engelse Lord, een heetgebakerde Fransman en een stevig op zijn benen staande Amerikaan ‘vechten’ om een meisje, dat ook de uniform draagt: Korporaal Elizabeth. Zij was al sergeant geweest, maar gedegradeerd ‘om niets bijzonders’. Zij had een map met geheime documenten zoek gemaakt, die notabene later zonder mankeren was teruggevonden!

Het vermakelijke van deze comedie schuilt in de kameraadschappelijke ruzies tussen de mannen, die om beurten erom dobbelen, wie zijn geluk bij Elizabeth mag proberen. Het zijn keurige kerels, die volkomen fair play geven, alles is zo tip-top-keurig, dat het bevel ‘Oplazeren’ aan de (in een Engels stuk onvermijdelijke) butler, naar behoren statig, een tikje vermoeid en trouw aan de familie, bijna verfrissend werkt.

Een amusant verzinsel, dat uitstekend in elkaar is gezet en met veel handigheid elke figuur het zijne geeft. Zowel de vertaling als de regie van Jan Teulings waren voortreffelijk. En stuk voor stuk gaven allen die meewerkten goed spel. De butler van Ludzer Eringa, de Lord van Rademakers, de volbloedige Amerikaan van Teulings, de Fransman van Bob Verstraete en de oude hertog van Jules Verstraete. Mimi Boesnach als het goede vriendinnetje van de Engelsman won het in hartelijke eenvoud van Ellen Vogel, die als Korporaal Elizabeth wat stijfjes en prenterig aandeed.

Het Bakersprookje van Ronald Jeans heeft niet veel inhoud, maar dat hoeft ook niet, want het gehele stuk draait om de figuur van Sabina Pennant, de charmant-onhandige actrice, die haar beroep vaarwel heeft gezegd bij haar huwelijk. Het is een rol, die Mary Dresselhuys op het lijf is geschreven en zij is het, die het stuk draagt met de vitaliteit van haar

[p. 215]

onvermoeide verwondering bij alle vreemde situaties waarin zij door het samenwonen met een ander echtpaar geraakt. Van dit Bakersprookje blijft de toeschouwer niets anders bij dan de hoge stem van Mary Dresselhuys, die met haar extreme vrouwelijkheid, de charme van haar goedgeklede figuurtje en haar geroutineerde techniek dit vlinderachtige wezentje tot middelpunt van de avond maakt.

Een soortgelijk ‘eenmans-stuk’ is Zij kregen wat zij wilden van Louis d'Alton, zij het, dat het gegeven heel wat meer pretendeert. Een echtpaar met vijf volwassen kinderen staat aan de rand van de misère als zij niet alleen hun laatste geld maar ook hun crediet in het kleine stadje zijn kwijtgeraakt. Tot nu toe is de vader een tevreden nietsdoener geweest, die als hoofd van het gezin praalde in een vrijwel onaantastbare positie van luiheid en Shakespeare-citaten, waarmee hij zijn levenshouding weet goed te praten. Als de krach komt, heeft deze luiaard de geniale inval van zijn leven. Er is in het stadje een advocaat afgestapt, die een erfenis komt verdelen maar niemand weet, wie de gelukkige erfgenamen zullen zijn.

De familievader heeft niet anders te doen dan een bezoek te brengen aan de advocaat en daarna met een gelukzalige glimlach door het stadje te dwalen. Onmiddellijk is zijn crediet hersteld, men komt hem zelfs allerlei aanbiedingen doen, waarvan hij een listig profijt weet te trekken. De vijf kinderen krijgen een betrekking of een huwelijkspartner, en het gezin is, voorgoed?, uit de zorg. Maar het voornaamste is, dat de vader zijn onaantastbare positie in het gezin nu waar heeft gemaakt en hij door gade en kinderen wordt aanbeden.

Een rijke toneelfiguur, deze fantast, die de werkelijkheid naar zijn hand zet en een rol, die voor Saalborn ‘eten en drinken’ was. Hier is hij in zijn element: hij gaf er de volle warmte van zijn stralend toneelspel aan. Zodra hij op kwam slenteren, was er slechts één ding voor de toeschouwer: genieten van een dergelijk zeldzaam kunnen. De achteloosheid van houding, kleding, gebaar, de onweerstaanbare blijmoedigheid, het onverstoorbare zelfvertrouwen en de vastberadenheid waarmee hij zijn belagers als lastige vliegen van zich af weet te houden...het was alles een verrukking voor de toneelminnaar!

Hij werd gesecondeerd door een prachtig-hypocritisch stel, de kruidenier van Paul Huf, de boer van van Gasteren, (beide gaaf en vol nuance gespeeld), door Marie Hamel als een realistische huismoeder met warme directheid van lach en traan. De jongeren, die de vijf kinderen speelden, hadden het minder gemakkelijk; dat zij van hun rol niet zoveel konden

[p. 216]

maken, lag aan de auteur van het stuk, maar dat geen van vijven verstaanbaar sprak?

Tenslotte het blijspel van Noel Coward, de kundige toneelrot, die hier een schets geeft van het veelzijdige leven van een acteur. De gevierde Garry Essendine wordt slachtoffer van zijn eigen charmes. Steeds achtervolgd door bewonderaarsters en bewonderaars, komt hij af en toe in de knel. Behalve een veroveraar is hij echter ook een trouw kameraad voor de kleine kongsi, die zich in zijn privé leven om hem heen heeft gevormd: zijn secretaresse (heel goed in alle nuchterheid en common sense gegeven door Myra Ward), zijn ex-echtgenote, die als vriendin nog steeds een wakend oog over hem houdt en tot wie hij telkens op hachelijke momenten een telefonische oproep richt, en zijn twee beste vrienden en managers, die de commerciële kant van het bedrijf voor hem bedisselen. Een van deze vrienden is getrouwd met een ‘vamp’, (‘een voortdurende vreugde voor het oog’, zegt de acteur) en zij heeft alras een verhouding met de andere vriend. Als deze Joanna erin slaagt, de acteur, ondanks zijn bovenmannelijk verzet, voor haar charmes te doen vallen, is het hek van de dam. Terwijl de acteur en zijn twee vrienden elkaar staan te beschuldigen, deelt de manager mee, dat hij het Forum-theater voor de acteur heeft gehuurd. Voor deze kan antwoorden, vliegt Joanna binnen, scheldt hem volgens alle regelen der kunst uit en geeft hem een klap in zijn gezicht. De acteur neemt er niet de minste notitie van, maar als de deur achter de gebelgde dame dichtslaat, valt hij tegen de manager uit, hoe hij het in vredesnaam in zijn hoofd heeft gehaald, dat ellendige Forum-theater af te huren!

De kongsi wint het van alle lagen en listen der erotiek, en dat is de alleraardigste en ook originele vondst van Noel Coward, waardoor het stuk op een hoger plan komt dan alleen maar een ironisch getekend portret van een gevierd acteur.

Van de vier blijspelen heeft dit laatste ontegenzeggelijk de meeste diepgang. Laseur heeft niet alleen voortreffelijk geregisseerd, maar hij speelt de acteur met een schat van ‘trekjes’ en levensechte details, die deze rol tot een meesterstukje maken. De gewaagde verleidings-scène is tegenhanger van zijn onafgebroken vlucht voor het succes, dat hij aan de andere kant gedoemd is, steeds weer zelf op te bouwen. Laseur bezit die door en door moderne toon, waarin een stuk als dit tot zijn recht komt, en heeft het vermogen, de toeschouwer aanhoudend te doen ‘gnuiven’. Hij werd zeer goed terzijde gestaan door Elisabeth Andersen, Ida

[p. 217]

Wasserman en Jan Retel (een zeer knap gespeelde jeugdig-hardnekkige bewonderaar).

Van deze blijspelen bleek over het algemeen het meest verheugende, dat zij aanleiding werden tot eersterangs-spel van een aantal onzer beste acteurs. Van Noel Coward is meer te zeggen. Hij slaagde erin, de achtergrond van een speelse boutade een belangrijk reliëf te geven. De andere stukken zullen wij spoedig vergeten, het zijne niet.