Logo DBNL
De Gids. Jaargang 113 (1950)

De Gids. Jaargang 113

(1950)– [tijdschrift] Gids, De–rechtenstatus Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Elisabeth Augustin
Stand der hedendaagse Duitse letteren

Men kan thans de stand van de literatuur in Duitsland uiteraard beter overzien, dan twee of drie jaar geleden. Auteurs, die door psychische inzinking tengevolge van de geleden ellende of ook door de schok van een te laat besef van de waarheid, niet dadelijk tot literaire prestaties in staat waren, hebben zich intussen kunnen herstellen. Anderen, die slechts door de schokkende gebeurtenissen van oorlog, gevangenschap, bombardementen enz. tot schrijven werden geïnspireerd, moesten inzien, dat zij aldra hun kruit verschoten hadden. Hetzelfde geldt voor degenen, die na de oorlog voor 't eerst kennis maakten met de tijdens het Hitler-bewind uitgeschakelde oudere en contemporaine Duitse en met de buitenlandse literatuur en die er dermate van onder de indruk geraakten, dat zij deze zo veel mogelijk imiteerden. Op den duur kan het immers niet verborgen blijven, wanneer iemand met andermans veren pronkt. Men kan thans ook daardoor een beter overzicht verkrijgen, dat de verschillende stromingen zich duidelijker aftekenen. Na aanvankelijk geëxperimenteer hebben de meeste auteurs thans hun eigen weg gevonden. De ouderen onder hen schrijden meestal op de weg voort, die zij vroeger reeds hadden ingeslagen, de jongeren zoeken niet meer zo veel raad en steun bij anderen, hebben zich zelf ontdekt en houden zo veel mogelijk vast aan de het meest bij hun aard passende richting en vorm.

Globaal gezien, kan men duidelijk twee richtingen waarnemen, die vrij vijandig tegenover elkaar staan: de realistische en de irreële richting. De scheidslijn valt enigszins samen met de politieke grens in Duitsland, want in de Russische bezettingszone en bij de links georiënteerde progressieve auteurs valt een opmerkelijke voorkeur voor het realisme, meestal van tendentieus karakter, te constateren.

Ook de zakelijke stijl van de oorlogsreportage en van vele Amerikaanse romanschrijvers heeft zijn invloed in Duitsland doen gelden. Hij betekent feitelijk geen nieuw element, daar reeds de omstreeks 1925 opgekomen ‘Neue Sachlichkeit’ de reële gebeurtenissen zo nauwkeurig mogelijk trachtte weer te geven. Slechts de ‘hard-boiled-stijl’ is van later datum en

uitheemse herkomst, al maken de gebeurtenissen der laatste 17 jaar het aannemelijk, dat deze gedeeltelijk ook op eigen bodem gegroeid is.

De beste vertegenwoordigers van het zakelijke harde realisme zijn op het ogenblik Walter Kolbenhoff, Hans Werner Richter en Franz Joseph Pootmann. Kolbenhoff heeft zich in zijn simultaneïstische roman Von unserm Fleisch und Blut1 op bewonderenswaardige wijze kunnen verplaatsen in de ziel van een jonge Werwolf, die blindelings gehoorzaamt aan en vertrouwt in de bevelen van zijn leiders. In de roman Heimkehr in die Fremde2 geeft Kolbenhoff een getrouw beeld van het hongerende gedemoraliseerde Duitsland van 1946/'47. Pootmann, wiens naam ook in Duitsland nog vrijwel onbekend is, tekent met vaste hand de Duitse werkelijkheid tijdens en na de oorlog in een drietal verhalen, die onder de titel In unseren Tagen3 zijn verschenen. In Hans Werner Richters roman Die Geschlagenen4 wordt in het eerste gedeelte de wanhopige strijd tussen Duitsers en Amerikanen in de bergen voor Cassino beschreven, in het tweede gedeelte het leven van Duitse krijgsgevangenen in een groot gevangenenkamp in Amerika. In 't bijzonder het tweede gedeelte van deze roman is buitengewoon interessant, doordat Richter hierin een indruk geeft van de omvang en de taaiheid van de nazistische geest onder de Duitse militairen nog vlak voor de ineenstorting. De hoofdfiguur van de roman, de soldaat Gühler, is geen aanhanger van het regime, maar weigert desondanks toch, inlichtingen aan de Amerikanen te verstrekken. Immers, volgens hem is er een verschil tussen het politieke en het militaire begrip Duitsland en de fouten en misdaden, die Duitsland op politiek gebied heeft begaan, dienen de Duitsers zelf weer te herstellen. Zich door een vlucht naar het buitenland aan de greep van de Duitse terreur te onttrekken, acht Gühler laf. Deze gezindheid, die, te oordelen naar de enthousiaste pers, in Duitsland veel instemming heeft gevonden, wijkt natuurlijk sterk af van de gezindheid, die in de eerder verschenen oorlogsromans - Hans Habe's Ob tausend fallen5 en Theodor Plieviers Stalingrad6 tot uiting komt. Dit verschil in mentaliteit weerspiegelt tevens de vijandschap, die tussen de zogenaamde ‘äussere’ en ‘innere Emigration’ min of meer verborgen heerst.

Anna Seghers678 en Luise Rinser9 behoren bij de groep van prozaschrijvers, die bewust de realistische richting volgen, omdat zij deze het meest heilzaam achten voor het Duitse volk. Beide schrijfsters beperken zich echter geenszins tot een zakelijke afspiegeling van de werkelijkheid. Bij beiden wordt zichtbaar, hetgeen achter de realiteit staat. Dit laatste geldt ook voor de gedeeltelijk nieuw verschenen, gedeeltelijk herdrukte

romans en novellen van Stefan Andres10,11 en de trilogie November 191812 van Alfred Döblin, waarvan het eerste deel Verratenes Volk verschenen is.

Door zijn bittere humor wijkt de roman Am anderen Morgen4 van Josef Martin Bauer enigszins af van de andere romans, die het tijdgebeuren behandelen.

Velen, die voor de oorlog of voor het Hitler-regime tot de roem van de Duitse letteren hebben bijgedragen, zijn heengegaan of te oud, dan dat men voor de toekomst nog veel van hen zou kunnen verwachten, of nog niet weer in staat tot belangrijke prestaties. Van Hans Carossa bijvoorbeeld is sinds het einde van de oorlog nog niets anders verschenen dan zijn dagboeknotities uit Italië.14 Ook Ernst Jünger heeft een tijdlang niets anders gepubliceerd, dan dagboeken en brieven. Zijn onder de titel Strahlungen5 bijeengebrachte dagboeken leveren door talloze humane opmerkingen het bewijs van Jüngers ‘bekering’, maar hebben hun betekenis grotendeels te danken aan het feit, dat het hier aantekeningen betreft van de auteur van Auf den Marmorklippen. In zijn nieuwe roman Heliopolis, Rückblick auf eine Stadt15 bereikt Jünger gedeeltelijk weer het peil van zijn beste werk. Ik hoop later nog een afzonderlijke beschouwing te wijden aan dit belangrijke, maar in een bepaald opzicht ook gevaarlijke boek.

Behalve in het proza wordt het tijdgebeuren natuurlijk ook in de lyriek en in het drama behandeld. Op het gebied van de lyriek zijn de Duitsers, ondanks hun reusachtige productiviteit, minder sterk dan bijv. de Engelsen of de Nederlanders. De uitzonderlijke grootheid van een Rilke of George werd tot nog toe niet weer bereikt. Maar al is het aantal waardevolle dichtbundels temidden van de stroom van de gepubliceerde lyriek uiterst gering, deze enkelen- in de eerste plaats die van Stephan Hermlin16 en Ilse Langner6 - staan op een hoog peil.

Ook op het gebied van de toneelliteratuur kan ik mij tot het noemen van enkele namen bepalen. Behalve de bekende stukken van Zuckmayer en Brecht heeft in de laatste tijd Stefan Andres' Tanz durchs Labyrinth13 van zich doen spreken en heeft de première van Egon Viëtta's Monte Cassino4, die kort geleden in Essen plaats vond, opzien gebaard. Het stuk van Viëtta, dat zowel door de dialoog als ook door zijn constructie het metaphysische van de oorlog zichtbaar maakt, vormt samen met Draussen vor der Tür5 van de helaas aan de gevolgen van de oorlog reeds op jeugdige leeftijd overleden dichter Wolfgang Borchert een van de meest indrukwekkende pogingen, het geweten van de Duitser wakker te schudden of

hem tenminste de oorlog in een ander licht te doen zien dan dat van de nationaalsocialistische en nationalistische propaganda.

Lyriek en drama tonen voldoende aan, dat de realiteit of meer in 't bijzonder het tijdgebeuren ook met andere stijlmiddelen benaderd en weerspiegeld kan worden dan met de realistische. Ook surrealisme, expressionisme, magisch realisme weerspiegelen onze tijd, al geven zij niet het gave en chronologisch geordende beeld in zijn geheel weer. Zij geven feitelijk een dubbel beeld van de werkelijkheid: èn door middel van de inhoud èn door middel van de vorm. Het beste voorbeeld voor deze dubbele weerspiegeling is de katholieke roman Das unauslöschliche Siegel17 van Elisabeth Langgässer.

Het magisch realisme heeft drie buitengewoon goede en toch onderling zeer verschillende vertegenwoordigers. In de eerste plaats Hermann Kasack, die voor zijn voortreffelijke roman Die Stadt hinter dem Strom18 de Fontane-Preis ontving. Verder Ernst Kreuder, wiens roman Die Unauffindbaren5 al zijn vroegere arbeid in de schaduw stelt. En Jürgen Rausch, die in zijn Nachtwanderung19, waarmee hij debuteerde, de verschrikkelijke strijd van het menselijke geweten door de eeuwen heen buitengewoon suggestief uitbeeldt.

Van de auteurs, die in hun werk noch wat de vorm noch wat de inhoud betreft de oorlog of de tijd van het Derde Rijk hebben weerspiegeld, zou ik Wolfgang v. Niebelschütz willen noemen, wiens tweedelige roman Der blaue Kammerherr20 van een bijna Franse gratie is.

Voor de ‘innerdeutsche’ romanschrijver komt het er op aan, in moreel en literair opzicht zich zelf en zijn eigen land te rehabiliteren. In tegenstelling tot de geëmigreerde auteurs is hij jaren lang van elk contact met de buitenlandse literatuur verstoken geweest, zodat het hem ook aan elke mogelijkheid ontbrak, zijn werk aan dat van buitenlandse schrijvers te toetsen. Op Europees peil te staan - met behoud van zijn Duitse geaardheid - is voor hem richtsnoer. Dit peil hebben de meeste, en uiteraard vooral de jongere auteurs nog niet bereikt, maar enkele, en onder hen ook auteurs, die voor de oorlog nog niets hadden gepubliceerd, kunnen het thans reeds of reeds weer met de beste buitenlandse auteurs opnemen.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


landen