De Gids. Jaargang 113

[p. 130]

Fanny Kelk
De beeldhouwer Ossip Zadkine

De beschouwer van beeldende kunst, zij het van een schilderijententoonstelling of van beeldhouwwerk, heeft altijd de neiging om wat hij te zien krijgt te onderscheiden in meer of minder mooi en hij bedoelt daarmee eigenlijk in grote trekken een onderscheid te maken tussen dat wat hem aangenaam en wat hem onaangenaam aandoet. Maar kunst is leven en dat wil zeggen, dat alle vormen erin moeten voorkomen, ook de overgangen van mooi naar lelijk, van zoet naar bitter, van aangenaam naar onaangenaam.

Ossip Zadkine, de Parijzenaar, want een Fransman is hij niet, (in 1890 in Smolensk geboren, heeft hij, met uitzondering van een paar jaren in Londen en tijdens de jongste oorlog in Amerika, van zijn zestiende jaar af doorlopend in Parijs gewoond) tracht in zijn werk juist die overgangsvormen weer te geven.

Zijn grote bewondering gaat uit naar Rodin, die eveneens de beweging, niet alleen de lichaamsbeweging maar ook de gemoedsbeweging, wilde uitdrukken. Van een onmiddellijke verwantschap kan men moeilijk spreken, daartoe is beider mentaliteit te verschillend. En ook hun werkwijze loopt uiteen. Rodin komt uit een land vol beeldhouwkundige traditie en is door eigen kracht en door zijn buitengewone persoonlijkheid buiten die traditie getreden en een aparte figuur geworden, die door geen enkele later geborene meer kan worden genegeerd. Zadkine, daarentegen, komt uit een land zonder of nagenoeg zonder beeldhouwkundige traditie, en iets van de bossen van Smolensk, te midden waarvan hij zijn jeugd doorbracht,

[p. 131]

vindt men terug in de stammen die hij tot beelden sneed. Deze stammen - denk b.v. aan Daphne van 1946 - ééns als levende boom aan de natuur ontnomen, zou men eigenlijk als gemaakt beeld weer aan de natuur willen teruggeven, men zou ze eens in een half verwilderde tuin willen plaatsen en laten ingroeien tussen de daar tierende vegetatie van klimop en lover.

Ondanks dit gebrek aan traditie heeft Zadkine een sterke drang tot beeldhouwen, een buitengewone vitaliteit; opvallend is de veelsoortigheid van het materiaal, dat hij bewerkt en tevens zijn keuze van de meest uiteenlopende onderwerpen.

Wanneer we denken aan beeldhouwers als Maillol en Despiau, aan boetserende schilders als Degas en Renoir, of om dichter bij huis te blijven, aan Raedecker en Andriessen, dan staat ons direct een synthese van hun werk voor ogen, een enkele figuur, die eigenlijk alle kwaliteiten van alle figuren door hen gemaakt, in zich bergt, en wij behoeven van hun werk geen zalen vol te zien, die zouden ons geen hoger verrukking schenken dan enige uitgelezen beelden uit hun oeuvre.

Bij Zadkine is dat anders. In het voorjaar van 1948 was er in het Stedelijk Museum te Amsterdam reeds een grote overzichtstentoonstelling te zien; thans is in Boymans te Rotterdam een nog grotere, de grootste die ooit van dit werk werd gehouden. De veelheid doet hier geen kwaad, integendeel, des te duidelijker wordt hierdoor het enige wat de kunstenaar heeft willen zeggen en op zo verschillende wijzen tracht te benaderen.

Een van de composities, en ik vermoed dat dit er juist een is, die bezwaarlijk mooi of lelijk genoemd kan worden, draagt de naam: Het Ontstaan der Vormen en daarmee bedoelt de maker, dat geen enkele beweging te fixeren is; elke beweging is altijd anders dan de weergegevene; op het moment van weergave is het sujet al weer gegroeid en veranderd.

Met deze titel: het ontstaan der vormen, is eigenlijk door Zadkine zelf een grondige definitie gegeven van geheel zijn oeuvre; in bijna ieder werkstuk is het ontstaan van vormen te bespeuren en ook in de keuze van onderwerp: in de natuur is alles op groei en bloei gericht, maar hoeveel tussenen onvolgroeide vormen zijn er niet te vinden van wat die groei en bloei nimmer bereikt?

De natuur is niet alleen liefelijk, zij kent ook de mislukkingen en die zijn dan eigenlijk geen mislukkingen te noemen, maar tussenvormen, die echter door een gangbare moraal als onvolwaardig worden afgekeurd. Dit moralistisch systeem gunt de hermaphrodite minder recht op leven dan de eindvorm man of de voorvorm vrouw. Zadkine wil aan dat rechte en ge-

[p. 132]

zonde zijn voorrang betwisten en hij pleit, al is er in ons maatschappelijk bestel geen rekening mee gehouden, voor het wezen dat in de natuur groeit als een zeldzame tussenvorm van vrouw naar man. Dit is een concreet voorbeeld van het betoog, dat Zadkine eigenlijk voert, in iedere plastiek, in iedere gesneden stam, in ieder groot beeld vindt men dit betoog terug. Elk middel weet hij eraan dienstbaar te maken en hij gaat daarin soms zo ver, dat hij de grenzen van de beeldhouwkunst overschrijdt en de tegenstrijdigheden die hij uitbeelden wil, als arceringen, tegengesteld aan het schaduwspel, op zijn plastieken noteert, zodat men niet weet of hij op dat moment een tekenaar is die zich mede van plastische vormen bedient, dan wel zuiver beeldhouwer is gebleven.

Om al deze redenen heeft men Zadkines werk literair genoemd, maar in de betekenis van eerst ingewikkeld bedacht en daarna ten uitvoer gebracht, mag men dat woord m.i. niet bezigen.

Al dit werk is gemaakt door een gedrevene, door een die niet anders kan, die elke ingeving moet uitvoeren en deze ingevingen zijn groot en talrijk doch alle zijn gebonden door één gemeenschappelijke gedachte: de innerlijke beweging te willen weergeven.

Men vindt hier ook de ontwerpen voor monumentjes van Rimbaud, van Jarry, van Apollinaire, van Lautréamont. Het lijkt gedurfd een monument te maken met voorwerpen als een fiets en een pijp. Dit zijn speelse trekken,

[p. 133]

want ook speels is dit talent en humoristisch, en ook erotisch, maar er is één groot alles overkoepelend begrip voor de mens en de wereld waarin hij leeft, en deze is niet alleen op te vatten als de natuur, waarin de mens als een gecultiveerd zoogdier floreert, maar omvat tevens de wereld die de mens bouwde en construeerde met zijn brein, de wereld die als een zelfstandige constructie verder gaat. Geen enkel individu wenst er oorlog behalve idioten en sadisten, en toch hebben wij zelf de krachten in de wereld dusdanig tegen elkaar geladen, dat er steeds opnieuw oorlog komt of dreigt. En als er een oorlog voorbij is, richten wij monumenten op om het nageslacht te laten zien hoe vreselijk dit alles was. Zadkine maakte zulk een monument, hij noemde het: monument voor een vernielde stad en dat is het ook. Doch het is meer! Het is de aanklacht tegen de vernielde wereld, tegen de oorlogsidee, deze achterovervallende strijder met gespleten borstkas, die heel misschien nog eens zal dienen als het oorlogsmonument voor het vernielde Rotterdam, de stad waar het thans te zien is temidden van heel dit driftig van leven getuigende, veelsoortige oeuvre.