De Gids. Jaargang 113

[p. 126]

Helene Nolthenius
Twee Nederlandse componisten in de branding

Matthys Vermeulen en Henk Badings

Enkele jaren voor de oorlog verscheen er een beknopt boekje over De hedendaagsche Nederlandsche Muziek (Caeciliareeksno. 2; Amsterdam z.j.), waarin op p. 52 Matthys Vermeulen gekenschetst werd als ‘het type van de revolutionnair, de felle, verbeten strijder in woord en geschrift tegen de Duitse invloed, tegen de behoudende geest, kortom tegen alles wat hem maar afkeurenswaardig leek. In dit opzicht - zo vervolgt het boekje - is zijn betekenis oneindig veel groter dan als componist. Te meer, daar zijn ster uiteengespat schijnt te zijn; men hoort niets meer van hem. ‘De schrijver van dit boekje was Henk Badings.

Moest Badings heden opnieuw een karakteristiek van Matthys Vermeulen geven, dan zou ze gedeeltelijk anders luiden, vermoeden we. Weinig mensen in Nederland kunnen momenteel met minder recht beweren dat ze niets van Vermeulen horen, dan juist hij. Maar de hoofdstrekking van zijn woorden zou misschien onaangetast blijven. Velen althans houden vol dat Vermeulen, al deed hij ook kortelings weer als componist van zich spreken, zijn betekenis toch vooral aan zijn strijdvaardig woord ontleent, en niet aan zijn hyper-individuele muzikale uitingen. Of die mening juist is zal een volgend geslacht misschien uit kunnen maken. Maar dat ze thans uitgaat van zuiver objectieve beweegredenen moet men ontkennen.

Het eerste kwartaal van ons muziekseizoen heeft vier sensationele concerten gebracht. Twee ervan werden in Rotterdam gegeven, waar Eduard Flipse Vermeulens vierde symphonie dirigeerde en Otto Glastra van Loon het oratorium Apocalyps van Henk Badings. De twee andere avonden hadden in Amsterdam plaats, waar Eduard van Beinum in het Concertgebouw van beide componisten een vijfde symphonie introduceerde. Vooral de symphonieën van Vermeulen hebben grote deining te weeg gebracht bij pers en publiek. Tijdens hun uitvoering hebben honderden

[p. 127]

mensen ostentatief de zalen verlaten, en de critici van de verschillende dagbladen zaten met hun radde mond vol tanden, noemden de componist beurtelings een gek en een dilettant, of trachtten hun eigen onzekerheid te ontvluchten in duistere technische redenaties. De welwillendsten prezen bepaalde toegankelijke passages en onthielden zich van een omlijnd oordeel.

De reactie op Badings' werken was anders. Het publiek toonde zich minder afwijzend en de pers zag zich nauwelijks voor raadselen geplaatst. Eigenlijk was het in dit geval niet zozeer de muziek, die sensatie wekte, dan wel de strijd die er over ontbrandde in twee van Amsterdams grootste weekbladen, en die verried dat de antithese Vermeulen-Badings niet enkel wortelt in muzikale bodem.

Laat ons niettemin bij het muzikale beginnen. In 1941 voltooide Matthys Vermeulen zijn vierde symphonie, Les Victoires geheten, en in 1944 zijn vijfde. Beide werken ontstonden in het bezette Parijs als muzikaal substraat van de emoties die een hevig, Gallisch-ingesteld gemoed beheersten. Het waren de emoties van millioenen, doch de muziek die ze voortbrachten was allerminst gemeenschapskunst. Matthys Vermeulen is autodidact. Sommige lieden gooien hem daarom gretig het bij-behorend gebrek aan vakmanschap voor de voeten; ten onrechte, menen wij. Veel sterker leeft in Vermeulen het positivum dat autodidacten eigen kan zijn: originaliteit. Natuurlijk kan men bepaalde muzikale stromingen uit de twintiger jaren noemen, waarvan hij terdege kennis heeft genomen. Maar een duidelijke afhankelijkheid van een in- of uit-heemse componist is in zijn werk niet aan te tonen. Als componist is hij van jongsafaan zijn eigen weg gegaan, een weg die loodrecht staat op de brede baan welke door hen wordt bewandeld die zich richten naar de publieke smaak. Het is inconsequent, maar zeer menselijk, dat zulk een eenzaamheid Vermeulen in theorie met zelfbewustzijn vervult, doch in de practijk met een teleurstelling, zo groot dat hij er zelfs publiekelijk van moest getuigen in een van de pijnlijkste opstellen die hij ooit geschreven heeft.

De muziek die in deze isolatie tot stand kwam is van een grote intensiteit. Ze gunt componist, uitvoerenden en luisteraars geen maat en geen tel verademing. De symphonieën hebben een grote omvang en putten met hun ondoorzichtig poly-melodisch weefsel en hun hamerende ritmiek iedereen uit die niet halverwege capituleert. Enkele fragmenten daargelaten - de prachtige opening van het Adagio uit de ‘vijfde’ bijvoorbeeld - biedt deze muziek ook geen aanknopingspunt met de gangbare Westerse aesthetica; zelfs tussen de aesthetica die Vermeulen zelf verkondigt in zijn

[p. 128]

Princiepen der Europese Muziek (Amsterdam 1949) - waar hij nieuw leven zoekt te putten uit de Middeleeuwse melodiek - en die van zijn eigen muziek, schijnt een kloof te gapen. Het kan zijn, dat men die kloof overbrugd of zelfs gedempt zou zien als men deze symphonieën een keer of twintig heeft gehoord. Tot zolang echter laten wij het concrete beoordelen nog over aan het grote publiek dat zo benijdenswaardig vast in zijn schoenen staat ...

De recente composities van Henk Badings zijn minder gecompliceerd. Ze zijn eigenlijk in het geheel niet gecompliceerd, en dat leidt op de duur in ons bedachtzaam vaderland ook weer tot complicaties. Ongetwijfeld verstaat Badings het componisten-vak. Hij verstaat het zelfs zo goed dat men dikwijls in zijn werk de neiging bespeurt van maar-raak te schrijven: klinken doet het toch altijd. Hierdoor blijft hij wel eens aan de oppervlakte en wordt zijn behandeling van het fraaie thematische materiaal vluchtig, waar hij enkel luchtig had willen wezen. Als zijn ‘Apocalyps’-oratorium is mislukt - na die ene uitvoering willen wij dat nog niet definitief uitmaken - dan kan dat alleen geweten worden aan een lichtvaardigheid ten opzichte van de gigantische tekst, die door de componist min of meer lukraak over declamator, solisten en koor is verdeeld en door het orkest op vrij primitieve wijze werd geïllustreerd. Men heeft terecht opgemerkt, dat niemand ooit geslaagd is met een verklanking van deze visioenen. Toch versterkt dit oratorium, dat met al zijn bezwaren indrukwekkende momenten heeft, ons in de mening dat een man als Badings terecht was gekomen op een veel hoger niveau als hij zich een jaar of tien op dit ‘libretto’ had bezonnen. De Openbaring van Johannes is geen deerne die zich prijs geeft aan de eerste de beste voorbijganger. Onwillekeurig denkt men in dit verband terug aan het Hooglied-oratorium van Bertus van Lier, dat in de afgelopen zomer ten doop werd gehouden. Van Lier schrijft stugger dan Badings. Maar elke noot van zijn muziek verried hoezeer hij, in de loop van lange jaren, met zijn gegeven vertrouwd is geraakt.

Badings' tendentie naar het al-te-vlotte was in zijn, zuiver instrumentale, vijfde symphonie uiteraard minder bezwaarlijk. Deze ontvouwde zich als een homogeen, helder, muzikantesk en tamelijk dankbaar stuk, waarin ettelijke fraaie vondsten door goedkope passages aan elkaar gelapt werden, volgens het beproefde recept van begaafde veelschrijvers. Op zichzelf dunkt ons deze vijfde geen opzienbarend werk, het verdient noch buitensporig geloofd, noch buitensporig gelaakt te worden: een plezierige verrijking van het moderne orkestrepertoire waarover niemand zich het hoofd behoeft te breken.

[p. 129]

Des te vreemder is het dat deze goedklinkende, talentvolle, ietwat gemakzuchtige partituren het mikpunt werden van een ongebreideld felle kritiek...juist van de zijde van Matthys Vermeulen. Hij is in verschillende artikelen tegen zijn medecomponist van leer getrokken, zo persoonlijk en onredelijk dat men voelt, hier ook op buiten-muzikale grieven te zijn gestoten. Ze vloeien niet voort - het zij verre, zulks te veronderstellen - uit een jalousie de métier. Ze hangen, bewust of niet, samen met wat Badings zelf indertijd genoemd heeft Vermeulens strijd tegen de Duitse invloed. Deze aanvallen zijn niet louter muzikaal meer, ze zijn politiek. Ze schieten op uit een verleden dat de ene kunstenaar in de kringen der ‘maquis’ plaatste, en de andere in de kringen der ‘cultuurkamer’. Daarom zijn ze misschien wel begrijpelijk...maar niet eerlijk.

Begrijpelijk, maar evenmin eerlijk, is de reactie geweest van Badings' journalistieke kampioen L.M.G. Arntzenius. Hij zette de bedekte politieke strijd voort in een essay dat begon als lofprijzing op Badings en eindigde met een onverkwikkelijk pleidooi, tégen Vermeulens idool van Beinum, en voor zijn eigen idool Mengelberg. Noch Mengelberg, noch Badings, noch Arntzenius zelf werden daarmee enigszins gebaat. En Vermeulen repliceerde ...

Zo wordt de Amsterdamse muziekwereld geschokt door een pennestrijd die aan het grote publiek een valse voorstelling van zaken geeft. Driekwart eeuw geleden heeft zich een soortgelijk geval voorgedaan. Toen richtte de componist-recensent Hugo Wolf giftige pijlen op Johannes Brahms, die beschermd werd door zijn toegewijde criticus Hanslick. Wat zal de toekomst leren: dat de geschiedenis zich herhaalt, of dat aan Jupiter vrijstaat wat aan de os blijft ontzegd?