De Gids. Jaargang 112

[p. 221]

Bij de honderdste verjaring van het eerste Nederlands Congres

Het is thans honderd jaar geleden dat voor het eerst na 1830 de krachten werden gebundeld, die in Noord en Zuid de idee der stamverbondenheid hadden bewaard en op samenwerking van de gescheiden broeders aanstuurden. In de laatste dagen van Augustus 1849 werd te Gent een Nederlands Congres gehouden, waarvan de organisatie te danken was aan Ferdinand Augustijn Snellaert, gewezen officier in Nederlandse dienst, orangist, geneesheer te Gent, leerling van J.F. Willems en diens opvolger in de voorste gelederen van de Vlaamse Beweging.

Snellaert had de invloed der gebeurtenissen uit het jaar 1848 in grote mate ondergaan. Ook hij voelde in zich wat hij zelf noemde de ‘eigenaerdige vormdrift’, waardoor de volken werden bewogen, en hij was de mening toegedaan dat de Nederlanders aan de nationaliteitenbeweging niet vreemd mochten blijven. Met hun ‘stam-nationaliteit’ was het immers niet erg bemoedigend gesteld: zij was in twee delen gesplitst. Men diende dan ook openhartig de middelen te onderzoeken, die moesten aangewend worden ‘opdat de verschillende deelen der Nederlanden niet van elkander vervreemd wierden’. Dat was de taak, die aan het congres werd opgedragen. Het mocht dus geen geleerde bijeenkomst zijn van filologen, die vakkundige aangelegenheden zouden bespreken. Integendeel, alle punten, ‘welke het behoud van den Nederlandschen stam ten doel hebben’, zouden er behandeld worden. Nu was het echter duidelijk dat aan de politieke constellatie van het ogenblik niet te tornen viel. Zo diende men dan vooral te streven naar samenwerking op gebied van taal- en letterkunde. Daardoor zouden de zedelijke banden tussen Noord en Zuid verstevigd, de Nederlandse ‘volkszin’ en volkstaal heropgebeurd worden.

In zijn openingsrede op het congres en in de uitnodigingsbrief, die aan de meeste letterkundigen, filologen en andere bekende persoonlijkheden uit Nederland en Vlaanderen werd gestuurd, heeft Snellaert dat doel nauwkeurig en onomwonden uiteengezet. Zijn initiatief heeft grote weerklank gevonden. Bijna allen, die enige naam hadden in de toenmalige Vlaamsgezinde wereld, waren aanwezig. Een twaalftal Nederlanders hadden de reis gemaakt. Heel wat meer moesten, tot hun spijt, verstek laten gaan, maar juichten van harte toe. Over het algemeen was het enthousiasme zeer groot. Op de vergaderingen heerste een uitstekende

[p. 222]

atmosfeer, gedragen door de oprechte vreugde van zeer velen, dat aan de afzondering definitief een einde was gesteld. De meest uiteenlopende punten werden behandeld, terwijl naar oud gebruik ter afwisseling hoogdravende verzen werden voorgedragen. Geen enkele spreker heeft echter blijk gegeven van een zo brede opvatting als die van Snellaert, terwijl ook niemand een program van groot-Nederlandse samenwerking aan de vergadering heeft voorgelegd. Het meest opvallend is verder dat de aard van de door Vlamingen gehouden spreekbeurten grotendeels verschilde van die der Nederlanders. De laatsten hebben zich tegenover hun Zuidelijke buren zeer hoffelijk getoond, doch niet veel begrip voor de Vlaamse taalstrijd aan de dag gelegd. De onderwerpen van hun lezingen bleven alle strikt beperkt tot het gebied van taal- en letterkunde. Enkele Vlamingen hebben zich in dezelfde sfeer bewogen, doch het overgrote aantal onder hen heeft problemen behandeld, die op de algemene politiek of op aspecten van de Vlaamse Beweging betrekking hadden.

Dit onderscheid valt te verklaren door het feit, dat nopens de taak van het congres verschil van opvatting aanwezig is geweest. De Nederlanders hebben Snellaerts bedoeling blijkbaar niet goed gevat. Ze juichten toe omdat het hun een initiatief leek te zijn, dat voor taal- en letterkunde vruchten zou afwerpen. Waar zij van het congres practische resultaten verhoopten in zake mogelijke samenwerking of filologisch gebied, maakten ze met hun Vlaamse collega's graag persoonlijk kennis. Zij wensten ook een einde te stellen aan de afzondering, die op zuiver litterair gebied zoveel jaren had geheerst. Op die manier konden zij wel bijdragen tot de heropbeuring van de Nederlandse volkszin, zowel in 't Zuiden als in 't Noorden. De taal zelf echter was in het Noorden niet bedreigd en enige strijdbaarheid in dat verband viel daarom bij de Hollanders niet te verwachten, behalve dan wat betreft de taalzuiverheid. Van de toestanden in Vlaanderen zelf waren ze intussen nog niet voldoende op de hoogte om in te zien, dat ze in verband met de Vlaamse taalstrijd een grote taak hadden te vervullen. Voor die politieke beweging hadden nog maar uiterst weinigen genoeg belangstelling.

De Vlamingen hebben van hun kant het congres juist in functie van die beweging bekeken. Voor hen bood de vergadering allereerst de gelegenheid om de actuele problemen uit hun strijd ter sprake te brengen. Velen hebben bovendien de hoop gekoesterd, dat de bijeenkomst in hun gelederen de eendracht zou herstellen, die sedert drie jaren door de antithese tussen katholiek en liberaal verbroken was. Die eendracht scheen hun noodzakelijk toe voor

[p. 223]

het welslagen van hun streven. Steun uit het Noorden was daartoe een tweede vereiste. Voor gezamenlijk werk op gebied van taalen letterkunde waren de Vlamingen bij voorbaat gewonnen, doch zij aanzagen zulks niet als doel, alleen maar als middel. Hoofdzaak voor hen was de politieke strijd, op welk gebied zij uit het Noorden begrip, aanmoediging, medewerking nodig hadden. Waar dit tot dusver natuurlijk uitgebleven was, bood het congres nu een uitstekende kans tot het voeren van propaganda. Het mag dan ook bevreemdend heten, dat onder de talrijke Vlaamse sprekers geen enkele om zulke steun verzocht heeft, dat niemand een bevattelijk overzicht heeft gegeven van datgene, waar het in Vlaanderen eigenlijk om ging, terwijl bovendien belangrijke kwesties, zoals onderwijs, toneel en methoden van politieke actie, op zulke manier behandeld werden, dat ze voor de Nederlanders niet duidelijk konden zijn.

Het verschil in opvatting nopens de taak van het congres is in de volgende jaren herhaaldelijk tot uiting gekomen. De Nederlanders hebben de bijeenkomsten, vooral in het Noorden, een uitsluitend taal- en letterkundig karakter zoeken te geven, terwijl de Vlamingen het bij Snellaerts opzet hebben gehouden. Op de eerste congressen is die tegenstelling nog latent gebleven, doch vrij spoedig is men zich er van bewust geworden, zodat in de jaren 60 een zeer lastig conflict is gerezen. Dat heeft er toebijgedragen om de onmiddellijke resultaten van de congressen doorgaans zo klein te maken. De uitslag van het eerste was ook niet zo bemoedigend. Het voornaamste scheen nog te zijn, dat de basis was gelegd voor de bouw van het Nederlands Woordenboek. Het debat over andere kwesties, zoals onderwijs, toneel, boekhandel, heeft niet geleid tot practische verwezenlijkingen. Op beperkt Vlaams gebied heeft het congres evenmin veel aarde aan de dijk gebracht; de eendracht is er niet door hersteld. Had men het bij die ene bijeenkomst gelaten, dan was Snellaerts doel nooit bereikt. Niets wijst er op dat bij de organisatie van het congres het plan heeft voorgelegen om nog andere bijeenkomsten te laten volgen. De wens daartoe blijkt echter nogal algemeen te zijn geweest. De omstandigheden hebben dan tot een min of meer geregelde voortzetting van de reeks geleid.

De grootste verdienste van het eerste congres was dan wel het omverhalen van de scheidsmuur, die 1830 tussen Noord en Zuid had opgericht. Door het bevorderen van het persoonlijke contact tussen ‘letteroefenaren’ van boven en beneden de Moerdijk hebben de congressen voor de groot-Nederlandse beweging grote betekenis gehad. Zulk contact was na de scheiding uiterst schaars

[p. 224]

gebleven. De toenmalige houding van Nederland tegenover het Zuiden is bekend. Die Nederlanders, die niettemin betrekkingen wensten (her) aan te knopen, werden vooral door filologische bekommernissen daartoe gedreven. In het Zuiden was de zucht tot toenadering veel groter. Enkele onwankelbaren hebben er de groot-Nederlandse gedachte ondanks 1830 verder gedragen. Zij vond meer en meer ingang, zoals o.m. de spellingstrijd duidelijk aantoonde. Om sterker te staan in hun taalstrijd hadden de Vlaamsgezinden hun stamverwanten nodig. Waar in de tweede helft van de jaren 40 in politieke kringen de eerste stemmen opgingen voor een betere verhouding tussen Nederland en België, schenen de omstandigheden gunstig te zijn om een brug te slaan, die het zedelijk verkeer zozeer zou vergemakkelijken. Met zijn Gentse vrienden heeft Snellaert de gelegenheid te baat genomen en eens en voor goed het doel aangeduid, dat bij de coördinatie van de groot-Nederlandsgezinde krachten uit Noord en Zuid niet uit het oog mocht worden verloren.

M. de Vroede