De Gids. Jaargang 112

[p. 61]

Kroniek der Nederlandse letteren

In memoriam Willem Hessels

Willem Hessels was twintig jaar oud, toen hij aan de vierde jaargang van het christelijk letterkundig tijdschrift ‘Opwaartsche Wegen’ zijn eerste gedichten bijdroeg. Dit was in 1926. De jongere protestantse dichterschool had zich kort te voren gegroepeerd tot een beweging, waarin het beginsel van het christelijk dichterschap als uitgangspunt zou moeten dienen voor een ‘derde reveil,’ na dat van Da Costa en dat van Abraham Kuiper. Het zou een cultureel reveil zijn. De getuigeniskracht van het geloof, werkdadig in de dichtkunst, zou de samenleving bezielen en vernieuwen.

In hoeverre Willem Hessels deze droom gedeeld heeft, is uit zijn verzamelde verzen moeilijk na te gaan, maar hij rekende zich tot de groep der jonge protestanten, nam deel aan het werk, aan de bijeenkomsten van de christelijke letterkundige kringen en interesseerde zich levendig voor de vraagstukken, het christelijk dichterschap betreffende. Zijn aanleg was niet strijdbaar, eerder mijmerachtig en meditatief. Hier kwam bij, dat zijn gezondheid reeds in het begin zijner loopbaan omzichtigheid vroeg. Dit is de voornaamste reden, waarom hij in 1934 als leraar naar Zuid-Afrika vertrok. Hij overleed er te Grahamstad in het begin van Mei 1949.

Kort voor zijn doodsbericht ontvingen wij zijn bundel ‘Con Sordino’, een verzameling van zijn gedichten, in vier perioden verdeeld, niet geheel overeenkomstig de indeling van zijn verzen in de losse bundels, die hij uitgaf: ‘Bevrijdingen’ in 1931, ‘Windstilte’ in 1934, ‘Het Randgebied’ in 1937, ‘Wit en Rood’ in 1938 en ‘Rekenschap’ in 1944. Hij liet in de definitieve uitgave nogal wat verzen van vroeger weg, veranderde er enkele, maar meestal niet ingrijpend, en voegde wat gedichten toe, zodat de verzamelbundel voor nauwgezette bestudering van zijn werk minder geschikt is dan voor een kennismaking met zijn karakter, gelouterd tot de essentie van zijn dichterschap.

Men mist bijvoorbeeld al dadelijk een gedicht ‘Het Afscheid’, dat hij in 1925 schreef als jongen van 19 jaar, sterk onder invloed van Boutens, en dat in 1937 nog in ‘Het Randgebied’ herdrukt werd. Hij handelde verstandig door het weg te laten, want het

[p. 62]

was onrijp jeugdwerk, maar het gaf als terloops een eigenaardige verklaring van de melancholie, waaruit hij zich zelden bevrijdde:

Wist ik dan niet: de wereld is te groot
dan dat een mens er kindervreugd genoot?’

Het gevoel van de onuitputbaarheid onzer levens-periferie is hier wel zo eenvoudig mogelijk onder woorden gebracht, bijna nog argeloos en zeker zonder vermoeden, dat de nabijheid der zichtbare dingen weigert, ons waarlijk van blijvend geluk te vervullen, omdat zij zich nooit zo vertrouwelijk aan ons voordoen, of zij openbaren zich gelijktijdig als teken der geheimzinnige aanwezigheid van het onbekende en ondoorgrondbare.

Voor Hessels als religieus dichter is dit het kernprobleem gebleven. Tussen vertrouwdheid met de natuur en schrik voor haar onpeilbaarheid aarzelt zijn stemming. Hij is een vertederd minnaar van het natuurbeeld, die altijd vreest wat hij bemint.

In de jaren, dat hij begon te dichten, bracht het Duitse expressionisme nieuwe ervaringsmogelijkheden naar hier en Hessels is daar niet ongevoelig voor gebleven. Diep onderging hij deze invloed niet. Zijn versvorm, die zich gemakkelijk voegde naar de bewogenheid van zijn gevoelens, kreeg er echter een schichtigheid door, die haar altijd zal blijven kenmerken. Geheel in de stijl van die dagen is het begin van een gedicht als ‘Meisje’. voor het eerst verschenen in 1930 in ‘Opwaartsche Wegen’;

Zij leefde lang in deze stad.
Zij kent de onmeedogendheid der straten.
Zij gaat naar haar kantoor.
Zij ziet de tederheid der lucht niet meer.

Tot recht begrip van zijn ontwikkeling is het nodig die snel opeenvolgende notities als elementen van een samenhangend en werkelijk onverbroken levensbeeld te kunnen ondergaan. Leest men ze als vier verscheiden, mededelende en nevengeschikte prozazinnen, gelijk ze zich voordoen, dan missen ze het effect, door de dichter bedoeld. De samenhang is tamelijk subtiel te verstaan gegeven, maar meteen bijna ontveinsd, in de keuze der werkwoorden: leven, kennen, gaan, zien, die weer twee paren vormen, eigenlijk een heel spel van ineenvloeien, zelfs der grammaticale tijden en wijzen.

Vloeien, vervloeien zijn woorden, die Hessels altijd graag zal gebruiken, of door gelijkwaardige vervangen. Zijn meest tekenende gedicht, een belijdenis van zijn opvatting over poëzie, verklaart die voorliefde voor het ‘weggaan’, geen zich verwijderen van de dingen, maar veeleer een doorbreken van hun vertrouwdheid om

[p. 63]

mijmerend terecht te komen bij de geheimen, die daarachter wachten en die misschien de samenhang van alle creatuur met de Oorsprong onthullen. Het vers heet ‘Dichten’ en luidt:

Dichten is dromen met open ogen
en zolang kijken, tot de starre wand
tussen de dingen wijkt, en geen afstand
mij langer scheidt van gindse bewogen

ruisende bomen en de witte zwanen
van wolken die daarboven staan,
en in het vochte blauw mijn ziel kan gaan en
zich wassen als de ronde pure maan, -

dichten is dromen met open ogen
en bij levende lijve ver zijn weggegaan

De eindeloze uitbreidbaarheid van onze ervaringskring verlokte hem tot het experiment van een mijmerende overgave aan het onbepaalbare, dat achter de begrensde en tastbare dingen zichzelf zoekt kenbaar te maken. Men kan dit God noemen en menen, alle raadsels in simpele verzoening te hebben opgelost, maar Hessels kon dit niet, hoewel hij een godsdienstig, zelfs een godvruchtig dichter was. Zo ontstond een moeilijk miskenbare tweespalt tussen het aanvankelijk ideaal der dichtergroep, waaruit hij voortkwam, en de eigen verwerkelijking van de levenservaring. Iets anders dan twijfel wordt bij hem gewekt door zijn drang naar vereenzelviging met het mysterie van alle leven. Een diepe onzelfgenoegzaamheid zou men het kunnen noemen. Tevens is het echter een onbevredigdheid binnen de schepping. Ze vindt haar meest heldere uitdrukking in de ‘Opstandige Litanie’ uit de crisistijd, die kort aan zijn vertrek naar Zuid-Afrika voorafging. Terwijl Hessels in ‘Het Derde Reveil’ van Dr K. Heeroma als een der getuigen van de culturele levenswil der jonge protestantse dichters optreedt, verschijnt hij niet meer op de ‘Reünie’, die ruim vier jaar later door dezelfde verzamelaar werd belegd. Hij wilde toen (in 1939) niet meer tot de jongere protestanten gerekend worden. Men vindt deze onwil tot samenhorigheid met een strijdbare groep verantwoord in het gedicht ‘Twee Landen’, feitelijk een rijmbrief aan Gerrit Kamphuis, waarin de tegenstelling tussen Holland en Zuid-Afrika een zinnebeeld wordt van de tegenstelling tussen jeugddroom en levenservaring, tussen helderheid van groepsprogram en verwarring van persoonlijke strijd om het inzicht.

De liederen, in Afrika geschreven tussen 1934 en 1940, zoeken in het nieuwe landschap de bevestiging van het oude geluk, doch

[p. 64]

het blijft een tastende poging, die zelden zelfs maar voor een deel wil slagen.

Toen brak de oorlog uit. Angst om Holland voerde Hessels terug naar de scherpste jeugdherinneringen en in die stemming schreef hij het gedicht ‘Calvinisme,’ bijna hard van afwijzing en toch vol devote erkenning van verwantschap:

Gij waart, o Huis,
een blok van angst doorruist van orgelklank
het licht dat u doorscheen was hemelblank.
maar in uw hoeken hurkte steeds de vrees.

Gij waart gelegen in een droomstil dal
tussen de hoge bergen van Gods Toorn:
uw muren grensden aan des hemels koren
en aan de hel.

Die in u woonde als kind,
geen aardse vreugde kan hem meer verzaden,
maar op een pad verzengd door zon en wind
drijft hem uw ongenade.

Die eenmaal schreef: ‘Ik verlang geheel mij weg te geven, want daartoe alleen werd ik geboren en ik kan niet leven zonder dat,’ besluit in de laatste levensphase, als hij een ‘Gebed tot den Onbekende’ richt, zich te ontdoen van verlangen en van ellende en van alles wat hij was, om enkel nog binnen het kortstondig ogenblik zijn eigen tijdelijke gedaante te ervaren, geen verrukking meer en geen pijn, doch een zeer labiele, zeer precieze zekerheid. Deze terugtocht van overgave aan de geheimen achter het voorkomen der dingen tot het eenzelvige behoud van de eigen kern der zelf-waarneming vermoeit hem ten dode en sloopt hem.

Het ervaringsproces laat zich vergelijken met dat van Jacob Israël de Haan, maar het schijnt bij Hessels meer doormijmerd dan doorleefd en toch is het tragisch. Indien theatraliteit een voorwaarde moet heten van tragiek, telt Willem Hessels, die eigenlijk H.A. Mulder heette en in 1906 te Zaamslag geboren werd, onder de nieuwere Nederlandse dichters niet mee. Maar als de helder uitgesproken zielsbelijdenis van een godvruchtig mens voldoende kan zijn om een ander dichterlijk te ontroeren, dan levert zijn werk waarachtige poëzie aan het verschrompeld beetje mensen, wien het nog iets schelen kan, wat er binnen de ziel gebeurt.

Anton van Duinkerken