De Gids. Jaargang 112

[p. 213]

Oom Daan en de dood

Het was 's avonds in het huis van oom Daniël Kruger; in de woonkamer. Er brandde slechts een kaars en dat gaf het met donkergroen papier behangen en met zware donkere kasten en stoelen gemeubileerde vertrek een somber aanzien. Bij de tafel zat de vrouw van oom Daan, een zware vrouw met een dik bleek gezicht. Ze zat daar zonder iets te doen en scheen in gedachten, doch af en toe keek zij naar de andere kant van de lange tafel, naar haar zoontje, een jongetje van een jaar of vijf, dat daar met het hoofd op zijn hand naar boven zat te staren.

‘Ben je moe Abram?’ vroeg ze medelijdend.

Het kind schudde zijn hoofd.

‘Waarom zit je daar zo niets te doen? Heb je slaap?’

‘Nee.’

‘Wat zou het nu weer met hem zijn?’ dacht ze. ‘Hij is de hele dag al zo stil.’

‘Waar is pappie?’ vroeg hij.

‘Je pappie is waarschijnlijk bij opa; hij zal wel gauw terugkomen.’

Het kind gaf daar geen antwoord op en zonder iets te zeggen zaten die twee daar weer geruime tijd bij elkaar. Toen hoorden ze voetstappen.

‘Daar komt pappie,’ zei de vrouw.

Kruger kwam binnen; een korte, gezette, breedgeschouderde man, met kleine, hardvochtige ogen. ‘Daar is je pappie nu Abram,’ zei de vrouw weer.

Kruger keek onderzoekend naar zijn zoontje en ging zitten.

‘Kom eens hier jongen,’ zei hij vriendelijk.

Het kind ging naar hem toe en toen Kruger het op zijn schoot nam, leunde het dicht tegen zijn vaders borst aan.

‘Hij is vandaag weer zo vreemd,’ zei ze. Kruger bekeek het kind aandachtig. Grote donkere ogen staarden uit een bleek, ernstig gezichtje.

‘Ben je moe mijn kind?’

‘Nee. Pa, ik ben bang.’

‘Waarvoor is mijn zoontje dan bang?’

Maar het kind gaf geen antwoord.

Een tijd keek de vader bezorgd naar het vreemd starende gezichtje van zijn kind, terwijl hij aldoor de kleine handjes liefkoosde.

‘Toch geloof ik niet dat hij ziek is,’ zei ze.

[p. 214]

‘Ziet mijn kind iets?’ vroeg hij.

‘Ja pa.’

‘Wat zie je dan?’

‘Het is wit.’

‘Wat is wit?’

Maar weer zweeg het kind.

‘Het is niets hoor Abram. Je moet er maar niet naar kijken; je hebt zeker gedroomd en nu zie je er nog iets van. Zal ik je een verhaaltje vertellen?’

‘Ja pappie.’

Toen vertelde hij van een kaffertje dat in het bos lag te slapen en door een leeuw verrast werd maar zich toen hield of hij dood was.

Het kind lag stil te luisteren, maar het deed geen vragen en zijn ogen stonden onrustig.

Na het eerste verhaaltje vertelde Kruger er nog een, in de hoop dat het kind er slaap van zou krijgen, maar het bleef helder wakker en opeens riep het angstig: ‘Daar is het weer.’

‘Ach nee Abram, kijk er toch niet naar,’ smeekte de moeder. ‘Wees nu niet bang. Slaap een beetje mijn kindje, dan zal het wel weggaan. En vanavond mag je bij mammie en pappie slapen.’

‘Het is weer dat,’ zei Kruger. ‘Het arme kind.’

‘Ja, arm schaap. Hij krijgt het er zo zwaar onder,’ antwoordde ze zuchtend. ‘Zou dat nu altijd zo moeten blijven?’

‘Misschien zal het later weggaan.’

Een poosje spraken ze geen van drieën. De andere kinderen kwamen binnen en de tafel werd gedekt. Nadat ze gegeten hadden, nam het oudste meisje het kind bij de hand en zei: ‘Kom Abrammetje. Jij mag vannacht lekker bij mij slapen, dan zul je niet dromen.’

Toen Kruger en zijn vrouw alleen achtergebleven waren, zei ze: ‘Er is toch niemand ziek?’

‘Niet dat ik weet. Maar misschien heeft het niets te betekenen. Je kunt op zoiets nooit helemaal aan. Je weet wel, toen Lenie van Jan zo ziek was, was hij ook zo en toch is ze weer beter geworden. Het heeft geloof ik niet altijd een oorzaak als hij zo is.’

‘Ik schrik altijd zo; ik ben altijd bang dat het pa zal zijn,’ zei ze.

‘Pa mankeert niets. En het is ook niet gezegd dat een oud mens altijd het eerst zal gaan.’

‘Nee, natuurlijk niet.’

Toen zaten ze weer lange tijd zonder iets te zeggen. ‘Ik hoop

[p. 215]

toch dat het later zal weggaan,’ zei hij weer. ‘Het moet zwaar wezen om zo te zijn; voor een groot mens net zo goed. Ik heb al meermalen gehoord, dat zo'n mens het bitter zwaar heeft daaronder.’

De volgende morgen reed Kruger naar de hutten van zijn kaffers. Een van hen was ziek en hij ging nu kijken hoe het met hem ging. Zo was Kruger. Hij had hart voor zijn werkvolk. Voor zijn dieren en voor zijn kaffers was hij goed. Maar als blanke moest je niet op hem rekenen, want dan kon hij zo hard zijn als ijzer. Dat was het onverklaarbare bij hem, dat hij, die een koude, zelfzuchtige en onbetrouwbare man was, zo goed was tegenover een kaffer. ‘Een blanke kan op zichzelf passen,’ dacht hij. ‘Zij hebben hun verstand daarvoor. Maar die zwarten zijn te dom. De Heer heeft hun zo weinig verstand gegeven dat je ze gerust kunt beklagen.’

Onderweg dacht hij gedurig aan zijn zoontje. ‘Het is een kruis zo'n voorgevoel,’ dacht hij. ‘Het is zwaar voor het kind en het is zwaar voor ons ook. Je schrikt altijd weer. Je kunt het zelf ook zijn. Het kan zijn dat ik het ben; het kan mijn vrouw zijn; het kan ook wel een van onze kinderen zijn.’

Rondom hem lag het veld, blinkend van dauw. Voor hem tegen het Oosten lag het in een stralende nevel; een heerlijke zomermorgen. Het was geen dag om gedachten aan de dood bij je op te roepen. maar hij kon dat van zijn zoontje maar niet van zich afzetten. Veronderstel eens dat hij het zelf was? Hij is niet bereid daarvoor. Nog nooit heeft hij zich daarvoor bereid. Hij heeft de dood nog nooit goed aangezien; heeft altijd de andere kant uitgekeken. Maar die morgen keek hij. Hij zat daar op zijn paard en liet zijn blikken om zich heen glijden, naar de verte en naar dingen vlakbij hem, en toch al die tijd door keek hij ook naar de dood.

Voor de eerste maal in zijn leven voelt hij, dat de dood ook wel eens om hem kan komen. Hij is niet gerust. Veronderstel eens dat hij het is? Hij heeft eigenlijk nooit met de dood rekening gehouden; zich nooit voor de eeuwigheid bereid. Hij is hard; hij is onbetrouwbaar; hij is onrechtvaardig, hij is onverschillig. Hij heeft al heel wat lage dingen gedaan. Daar had je bijvoorbeeld die geschiedenis met Jan Redelinghuis. Jan Redelinghuis had geld van hem geleend en had daarvoor een hypotheek op zijn grond gegeven. Toen de tijd kwam dat hij het geld moest teruggeven kon hij dat niet, maar Kruger wou geen uitstel geven en zijn grond werd publiek verkocht. Kruger had iemand aange-

[p. 216]

steld om voor hem te bieden en had de grond goedkoop gekregen. Hij had reeds lang een begerig oog op dat stuk grond geslagen. Het grensde aan zijn grond en hij zou er veel aan hebben. Redelinghuis had nooit veel uit de grond gehaald. Hij was geen goede boer. Kruger had Redelinghuis best uitstel van betaling kunnen geven, want hij had het geld niet bepaald nodig, maar hij wou die grond hebben. Redelinghuis woonde nu in het bosveld. Daar had hij een stukje grond met weinig water en hij leed er een armoedig bestaan.

En zo waren er meer van die dingen in zijn leven geweest. Hij heeft voor zichzelf gezorgd en er zich weinig over bekommerd hoe het met een ander ging. Als er nu een afrekening zou komen? Maritz was net als Redelinghuis, nog altijd haatdragend tegen hem. Hij ontmoette hen gelukkig zelden, maar de enkele keren dat hij hen hier of daar raakliep, gevoelde hij nog steeds hun vijandigheid.

Maritz had eens op een winter in het bosveld, niet ver van hem af, zijn staanplaats gehad. Het was een ongezond jaar voor schapen en de schapen van Maritz waren beginnen dood te gaan. Toen was hij hem komen vragen of zijn schapen in zijn veld mochten lopen, omdat het daar beter was. Hij had Maritz kunnen helpen en hij weet eigenlijk zelf niet waarom hij het niet deed, maar hij had Maritz zijn verzoek geweigerd. Hij had gezegd dat hij niet genoeg water had en ook niet genoeg jong gras. Dat waren slechts uitvluchten; hij wou de man niet helpen, dat was het. Zijn grond was ver van de rivier en zijn water kreeg hij uit een kleine stuwdam die hij daar had gemaakt. Het veld was er gezond en Maritz zou, als hij hem toen toegestaan had met zijn schapen bij hem te komen, zeker uit de moeilijkheid geweest zijn. Maar hij had hem niet willen helpen. Hij had niets tegen hem, maar had nu eenmaal geen zin. Waarom, dat weet hij zelf niet. Maritz had die winter het grootste gedeelte van zijn schapen verloren.

Zo was hij. Hij had zich niet om anderen bekommerd, had alleen voor zichzelf gezorgd.

Met zulke gedachten kwam hij bij zijn kaffers, zes of acht hutten dicht bij elkaar. Hij steeg af en keek over de muur. De zieke kaffer zat daar met zijn jas aan in de zon.

‘Zo Januari,’ zei Kruger. ‘Hoe gaat het jongen?’

‘Slecht baas.’

Kruger deed het hekje open en ging naar binnen. Hij had een halve fles brandewijn meegebracht.

‘Kijk Januari, vanavond moet je hiervan een half kopje vol doen en dan doe je er warm water bij en dan moet je het zo warm

[p. 217]

drinken als je kunt. Ik zal je een paar citroenen sturen en dan druk je het sap eerst daarin uit. Begrijp je het goed? En dan ga je slapen. Je moet je goed toedekken, zodat je flink zweet hoor. Morgenavond doe je weer zo. Heb je genoeg dekens?’

‘Ja baas, dekens heb ik genoeg.’

‘Dat is dan in orde. Stuur dan een van je-kinderen om de citroenen te halen.’

Hij stond nog een tijdje naar de zieke kaffer te kijken. Die zat daar met zijn versleten jas aan, ziek en verdrietig op de grond, met zijn rug tegen de hut.

‘Je moet nu niet mismoedig worden hoor Januari. Jullie kaffers denken altijd dat je doodgaat zodra je iets mankeert. Een mens gaat niet zo gemakkelijk dood jongen. Een mens is taai. Hij is niet zoals een beest of een schaap. Die gaan gauw dood.’

‘Ja baas,’ antwoordde de kaffer mistroostig.

‘En nu moet je niet ineens al de brandewijn tegelijk uitzuipen hoor, jou schobbejak.’

Maar Januari lachte niet, gevoelde zich te ziek. ‘Nee baas,’ antwoordde hij ernstig.

Kruger stond zijn knecht nog een ogenblikje zwijgend te bekijken en ging toen naar buiten. Vanaf zijn paard riep hij nog bemoedigende woorden naar de zieke, maar die gaf geen antwoord meer.

Onder het naar huis rijden, keerden zijn gedachten weer terug naar zijn zoontje. ‘Misschien ziet hij nu weer die dingen omdat Januari ziek is,’ dacht hij. ‘Die kaffer is nogal op hem gesteld en hij op die kaffer. Het zou kunnen.’

Een paar dagen later zei hij tegen zijn vrouw, dat hij naar zijn grond in het bosveld wou gaan. ‘Daar is een en ander te regelen,’ zei hij.

Het doel van zijn rit was om Redelinghuis te gaan bezoeken, die daar niet ver vandaan woonde. ‘Die schuld wil ik betalen,’ dacht hij.

Redelinghuis woonde in een klein armoedig huisje. Maar bijna alle huizen daar zijn klein en armoedig. Hij woonde daar nu al jaren. Zijn kinderen waren groot en hadden allen werk. Ze hielpen hem wat, zodat hij geen gebrek leed.

Het was op een zomeravond en zoals gewoonlijk zaten hij en zijn vrouw voor ze gingen slapen nog wat te praten. Het was warm en de bovendeur stond open. Hele tijden spraken zij niets. Een mens raakt uitgepraat als je zo lang gehuwd bent en de hoop op een betere toekomst steeds zwakker wordt. Je kon daar in de kamer duidelijk de krieken in het gras en de kikvorsen in de zuip-

[p. 218]

dam horen. Nu hoorden ze ook een auto. Dat gebeurde dikwijls in de avond, want het is met een auto aangenamer om in de nacht te rijden dan overdag, want dan is het koel. Ze hoorden de wagen naar hun huis komen en Redelinghuis stond op om te kijken wie dat kon zijn. Een man stapte uit en kwam naar hem toe om hem te groeten.

‘Mij heb je zeker niet verwacht, neef Jan?’ zei Kruger.

Redelinghuis had reeds de uitgestoken hand aangenomen, maar op het horen van die bekende stem liet hij die haastig weer los.

‘Nee,’ antwoordde hij. ‘Jou verwachtte ik zeker niet.’

Er was een stilte. Redelinghuis aarzelde. Toen zei hij: ‘Kom maar binnen.’

Kruger stapte het huis in en groette mevrouw Redelinghuis hartelijk. Hij was in een overmoedige stemming, zoals die van een man die op een avontuur uit is en gelooft dat hij zijn doel zal bereiken.

‘Je bent geloof ik niet erg blij om me te zien?’ vroeg hij. Hij bekeek de twee gezichten, de man die zo koel en hooghartig voor zich uit staarde en de vrouw die hem met haat in de ogen beschouwde.

‘Nee,’ antwoordde Redelinghuis, ‘want ik heb ondervonden, dat als er een Kruger over mijn drempel stapt, mij dit ongeluk brengt.’

‘Maar deze keer niet, neef Jan; deze keer kun je gerust zijn.’

‘Je komt natuurlijk voor zaken?’

‘Ja.’

‘Dat dacht ik al,’ zei Redelinghuis schamper. ‘Maar wij tweeën zullen nooit meer zaken doen, daar kun je zeker van zijn. Je kunt me één keer te grazen nemen, maar niet voor een tweede keer.’

De vrouw van Redelinghuis knikte instemmend.

Kruger zei: ‘Ik wil je grond kopen.’

‘Zo? Maar mijn grond is niet te koop.’

‘Ik geef je vijf pond de morgen.’

Redelinghuis antwoordde niet dadelijk. Aandachtig keek hij Kruger aan. De prijs deed hem twijfelen wat hij antwoorden zou. Vijf pond per morgen voor grond die nauwelijks een pond de morgen waard was. Wat zou die vos nu weer met hem voorhebben? Dat hier weer bedrog achter stak was zeker. Wat kon het zijn? Zou er iets op zijn grond zijn waar hij zelf niet van wist? Zou er misschien marmer zijn? Of tin? Of goud? - Maar dat hier iets achter school, daaraan behoefde hij niet te twijfelen.

[p. 219]

‘Nee, mijn grond is niet te koop; ook niet voor vijf pond de morgen. Al wou je tien pond geven, dan nog niet.’

‘Wees nu niet zo overijld, neef Jan. Beschouw de zaak kalm. Zo'n prijs zul je niet weer krijgen. De grond is het niet waard. Hier in de buurt is de grond niet meer waard dan een pond of hoogstens een pond en vijf shilling de morgen.

‘En waarom bied je mij dan vijf pond?’

‘Dat moet ik weten. Waarom ik dit wil doen moet ik zelf weten.’

Een poosje zaten ze zonder iets te zeggen.

‘Hoe denk jij er over vrouw?’ vroeg Redelinghuis.

‘Dat je het beslist niet moet doen,’ antwoordde zij met nadruk.

Kruger stond op. ‘Het spijt me,’ zei hij. ‘Het is een goede kans voor je. Maar ik geef je nog tijd om over mijn aanbod na te denken en mocht je van mening veranderen, laat het me dan weten. Maar je moet er niet te lang mee wachten, want dan kon het wel eens te laat zijn. Dag neef Jan. Dag nicht Sarie.’

Ze beantwoordden zijn groet koel, nog steeds wantrouwend.

Toen Kruger weg was vroeg zij: ‘Wat denk je daarvan Jan?’

‘Natuurlijk weer een vuile streek. O! hij is geslepen. Een echte vos. Maar het is goed zo, nu weet ik tenminste dat hier iets aan de gang is. Wat dat moet zijn kan ik nog niet zien, maar er is hier zonder twijfel iets aan de gang. De prijs van de grond hier zal stijgen, daar kun je van op aan.’

Kruger, in zijn auto, dacht over het gesprek na. ‘Nu zal hij natuurlijk denken dat er mineralen op zijn grond zijn en als hij dan merkt dat hij zich vergist heeft, zal hij zijn grond aan mij verkopen.’

Het was een paar dagen later. Kruger stond op zijn stoep te kijken hoe een zware donderbui aan kwam zetten. Een zwarte wolkbank schoof nader en bruin-grijze wolken dreven al boven het huis. De wind schudde de vruchtbomen in de boomgaard en rukte aan de zware takken van de eikenbomen op de werf. Op de wegen die je kon zien dreven grijze en rossige stofwolken snel voort. De bliksems flitsten op de inktblauwe lucht; rode koperkleurige en blauwe bliksems; onophoudelijk. Soms leek het of een dikke straal rechtuit naar de grond schoot. Grijze regengordijnen begonnen neer te vallen en bedekten het uitzicht. De donder rommelde luider.

Kruger dacht aan zijn schapen. Als er geen door het weer getroffen werden zou hun niets overkomen. Ze waren in de rand, waar ze achter rotsen wel een schuilplaats zouden zoeken.

[p. 220]

Een geweldige slag, alsof met een reusachtige hamer op plaatijzer geslagen werd, deed hem schrikken en hij ging naar binnen. De regen viel op het plaatijzeren dak met een gedruis als windvlagen. Bij het venster staande, zag hij hoe het water over de verlaten werf stroomde. Alleen de bomen die dichtbij stonden kon je zien, verder was alles verborgen achter een grijs gordijn van regen. Het felle weerlicht deed hem van het raam weggaan.

Zijn vrouw zat bleek van angst bij de tafel. De kinderen waren er ook, maar niemand sprak.

Als de schapen nu maar op een beschutte plaats waren, achter rotsen of tussen bomen. Als ze in elk geval maar niet in het water stonden. Je wist nooit wat een schaap in zulke omstandigheden deed. Het zijn toch zulke domme dieren. Ze zijn dom genoeg om in een geul te gaan staan waar het water ze kan meesleuren. Hij moest gaan kijken.

Hij ging om zijn jas en deed zijn schoenen uit.

‘Ik ga eens kijken waar de schapen zijn,’ zei hij.

Zijn vrouw ried het hem af. ‘Het is zulk zwaar onweer,’ zei ze. ‘Wacht tot het wat over is.’

‘U behoeft u niet ongerust te maken over de schapen vader,’ zei Koos de oudste zoon. ‘U kunt trouwens nu toch niets aan hen doen.’

Maar hij ging toch. ‘'t Zijn zulke domme dieren,’ zei hij. ‘Een schaap heeft zo weinig verstand. Ze zullen de slechtste plaats uitzoeken om te staan.’

Toen hij een eindje had gelopen, begon het nog harder te regenen. Het leek wel een wolkbreuk. De donder kraakte en knetterde recht boven hem en telkens stond hij half stil, verschrikt door het felle licht en de geweldige slagen die er terstond op volgden. De regen drong door zijn jas heen en hij voelde de nattigheid op zijn lijf. Hij dacht aan zijn zoontje en hij werd bang. Het was gevaarlijk om nu buiten te zijn. De angst, dat hij misschien naar buiten geleid was om hier door de bliksem getroffen te worden, kreeg bijna vat op hem. Hij ging echter niet terug, maar liep door. Het water kwam in kleine beekjes van de heuvelrand af, soms was de stroom zo sterk dat hij moeite had er doorheen te waden. Het gebruis van het stromende en vallende water en het geruis van de harde regen verdofte zelfs het gerommel van de donder. Zo'n bui had hij nog nooit beleefd; het was verschrikkelijk.

Hier en daar zag hij groepjes van zijn schapen. Ze stonden meestal voor een bruisend stroompje met de rug naar de wind, niet de moed hebbend het water over te steken en de wilskracht missend om tegen de wind in te lopen om beschutting te zoeken.

[p. 221]

Hij zag ook een aantal in de luwte van een klein klipkopje staan. Die waren beter af. Telkens zag hij kleine groepjes verspreid op de glooiingen, soms tot bijna half de knieën in het water. Hij trachtte ze alle naar een plek te drijven waar het minder nat was en wat uit de wind, maar ze wilden niet lopen, draaiden zich telkens weer om en bleven dan weer verkleumd en mismoedig met hangende koppen op een hoop staan.

Hij gaf het na een poos op en zocht een schuilplaats voor zichzelf. Onder een overhangend plat rotsblok hurkte hij neer, wachtend tot de bui over zou zijn. Het duurde lang. Hij was doornat en na een tijd begon hij hard te beven, maar nog altijd hield de regen aan. Eindelijk werd het wat minder en ging hij weer naar zijn schapen toe. Toen hij ze alle op een enigszins beschutte en droge plek bij elkaar had, ging de zon onder. Het regende nog wel, maar niet hard meer. In het Westen dreef de lucht onder aan de horizon open en een streepje van de groen-blauwe lucht werd zichtbaar.

Rillend haastte hij zich strompelend over het natte, slikkerige veld naar huis.

De volgende dag bleef hij in bed. Dat hij, zo'n sterke, gezonde man, daarvan ziek zou worden, had hij niet verwacht. Hij was al zo dikwijls nat geregend, had dikwijls hele nachten in de regen op de natte grond geslapen en nooit had hij er veel slechte gevolgen van ondervonden. En nu werd hij daar ziek van. Hij had koorts. Zijn vrouw wilde den dokter halen, maar hij wou het niet hebben. Maar tenslotte laat zij hem toch komen. Het bleek dat het longontsteking was. Maar Kruger maakte zich niet ongerust; hij zou er wel gauw weer bovenop zijn.

Het werd echter niet beter. Hij ijlde veel en dan sprak hij van alles door elkaar. Telkens ook van dingen die hij in orde moest maken; en van grond in het bosveld, die hij nog wou kopen.

Het duurde slechts een week; toen stierf hij. Zijn zoontje speelde weer. Het witte ding en de andere dingen die hij zag maar niet beschrijven kon, hinderden hem niet meer. Dat was weer weg.

J. van Melle