De Gids. Jaargang 111

[p. 223]

‘Virgo’ van Marsman

In zijn gedicht ‘Virgo’ heeft Marsman ons een kleine, maar kernachtige synthese gegeven van zijn merkwaardig scheppend vermogen: om zijn inhoud is dit gedicht als misschien geen ander kenmerkend voor de persoonlijkheid des dichters met zijn geheel eigen problematiek, terwijl het in het flitsend-evocatieve, maar tegelijk volkomen klassieke der vormgeving een der beste en meest karakteristieke specimina is van zijn kunst.

De vorm van dit gedicht is bij uitstek plastisch. De dichter redeneert hier niet, en geeft geen commentaar; maar hij schept een beeld dat in scherpe lijnen voor ons staat, hij tekent het, volgens de wet der dichtkunst, door de felle en markante bewogenheid van het poëtisch rhythme. Maar dit beeld is de verbeelding van een innerlijk gedachtencomplex; men miskent de betekenis van dit gedicht volkomen, wanneer men zijn werking slechts beperkt acht tot de uitwendig-zinnelijke factoren, tot het (inderdaad) geraffineerde der klaǹkgroeperingen: neen, het is de dichter, het is een mens dus, die hier tot ons spreekt en die hier een van zijn meest hevige en diep-doorleefde ervaringen van zijn mens-zijn tot uiting brengt: en dit doet hij met al de ingehouden en bedwongen hartstocht van zijn groot en geniaal dichterschap. Poëta nascitur: geldt dit voor iemand, dan voor Marsman, want deze heeft niet gedicht op de wijze zoals het vóór hem (en na hem) gebruikelijk was, maar hij heeft dat geweld van elementaire menselijkheid dat in hem bruisende was, op nieuwe wijzen geuit, in nieuwe vormen verzinnebeeld.

Wat Marsman hier heeft willen uitbeelden, is de zoete, de lichamelijke kern der vrouwelijkheid; dat schoonheidswonder dat de hartstocht opwekt, maar tegelijk van een gebiedende hoogheid is, van een oorspronkelijke en ongerepte, een onbenaderbare kuisheid.

In de bundel ‘Paradise regained’ waarin dit gedicht oorspronkelijk verschenen is, stond ‘Virgo’ aan het hoofd van een groep gedichten die de titel droegen van ‘Droomkristal’ en die de uiting zijn van de felle erotische drang, waarvan de jonge dichter vervuld was in de dagen van zijn ‘kosmische’ vervoering, toen hij zijn mens-zijn onderging als het deelhebben aan, het deeluitmaken van de elementaire krachten die werken in het wereldbestel. Dit was geen toestand van abnormale geestelijke

[p. 224]

overspanning, niet het symptoom van een mode- of decadentieverschijnsel, maar een volwaardig-menselijke ervaring, de bewustwording van de werkelijke oerkracht die het aanzijn gaf aan de makro- en de mikrokosmos, aan de wereld en aan de mens. Marsman is niet de eerste die deze kracht gevoeld heeft en bezongen - de antieke wereld kende ze en heeft ervan getuigd in de ruisende stroom van Pindarus' rhythmen, bij Horatius als ‘hij het hoofd tot de sterren voelt rijzen’ en op sommige plaatsen van Vergilius als hij spreekt over de ondoorgrondelijkheid der natuur: felix qui potuit rerum cognoscere causas of over ‘dien enen innewonenden geest, die hemel voedt en zee en aarde’ - Maar Marsman heeft er directer en feller over gesproken dan iemand vóór hem, niemand heeft een plastischer uiting weten te geven aan dat ineengestrengeld zijn van geestelijke en lichamelijke krachten dat tenslotte het mysterievolle wezen van de mens uitmaakt.

Wanneer men de werkelijkheid van deze ervaring niet begrijpt of in twijfel trekt, moet Marsmans poëzie een gesloten boek blijven; zij vormt er de grondslag van, zij is het grote gebeuren van zijn leven, waarnaar hij in later dagen met een heimweevolle hunkering terugverlangt. Ook de vroege erotische poëzie van ‘Droomkristal’ is onbegrijpelijk wanneer men haar niet ziet in onmiddellijk verband met de kosmische ervaring. Een gedicht als ‘De blauwe tocht’ uit deze groep is het best in staat om ons een denkbeeld te geven van de psychische gesteldheid van de jonge dichter in deze dagen, een psychische gesteldheid die ook de achtergrond vormt waartegen men het gedicht Virgo moet zien, de geestelijke grondslag waaruit dit is voortgekomen.

In ‘De blauwe tocht’ schildert de dichter de ontmoeting - ná zijn kosmisch avontuur - met de vriendin zijner jeugd. Hij ziet het dorp weer dat zonder haar ‘hem vaag en vreemd is,

zonder de vlam der haren in den wind,
zonder de schaduwen, die van uw handen waaien
en zonder uwen schemerenden gang.’

De dichter is nog vol van de ‘huivering der firmamenten’, zijn ‘stem werd ruig, zijn oog gewet aan grijze horizonten’. Hij draagt de onstuimige drang van het het kosmische in zich mee, vervreemd is hij van de aarde en van het dagelijks aanschijn der dingen; maar in deze eenzaamheid ontwaakt in hem toch het verlangen naar de vriendschap, naar het samenzijn met de vrouw van zijn begeren. In dit gevoelt hij zich met haar zeer aards en zeer verwant.

[p. 225]

 

‘Geef mij uw hechte hand, zonder te tasten,

 

ik ben zeer aardsch, ik ben U zeer verwant.’

Maar de gemeenschap kan niet volkomen zijn, niet van wezensgelijken. Er is een tragische scheiding gekomen, het intiem en vertrouwelijk verkeer dat de dichter wensen zou, is niet mogelijk meer. Of hij het wil of niet, hij is een ander wezen geworden.

Bevreemd: kunt gij den breuk der kernen overbogen,
wanneer de sterren tegenkant'len aan de lucht,
en alle bloemen anders luiden dan uw stem?

Neen, neen, vriendin, de breuk der kernen zij;
Maar mij verheugt de stilte uwer tuinen,
Nu smart dit jaar uw oogen duister sloeg.

Dit is de Marsmanse gespletenheid: ‘de breuk der kernen’. Hij is, met al zijn vitale drang, afgezonderd van het leven, hij is ‘terzij de horde’. Het is de tragiek van een leven miskennen, het is ook de miskenning van een spontane en waarachtige poëzie van edel gehalte, wanneer men de ogen wil sluiten voor een problematiek als deze of haar met een schouderophalen bejegenen.

In het gedicht ‘Virgo’ roept Marsman op een onovertroffen wijze het beeld op van de vrouwelijkheid die hij begeert, maar waartoe hij niet kan naderen; het is de kuisheid, de ongenaakbaarheid van het lichaam die hij bezingt, de vrouw is een Virgo, een maagd.

Hij ziet haar verschijning in de prille ongereptheid, in de blanke helderheid van het berglandschap. De maagd is er in de stilte der natuur, zij ligt aan de bergbeken, haar lippen proeven van het water, haar gestalte neemt vaste vormen aan: ‘haar oog wordt licht’. Alles wat onrein is of besmet deinst terug voor haar: de nacht stort ruglings in de nacht. Zij is zichzelf en laat geen ander toe: haar mond is in zichzelf omsloten, haar bloed is door haar bloed omringd.

Morgenmeren.
Uw omgrenzing ordent,
bergen klimmen in het tinnen licht.

en uw stille, virginale lippen
kuischen aan de sidderende beken
zoete smetten van het groene duister

en uw oog wordt licht.

maar de nacht stort ruglings in den nacht

en uw mond is in zichzelf besloten
en uw bloed is door uw bloed omringd.

[p. 226]

Welk een rhythmische kracht in deze verzen, welk een schone, vaste ordening der delen naar de ontwikkeling der gedachte, welk een nauwe, onscheidbare samenhang tussen inhoud en vorm! En welk een fijnheid en subtiliteit van klank in dit zogenaamd ‘rijmloze’ gedicht, waar de afwezigheid van het eindrijm (dat in deze verzen even onmogelijk zou zijn als in de oden van Pindarus) ruimschoots vergoed wordt door de assonanties, de stafen halfrijmen, die het maken tot zulk een klankvol geheel!

In de eerste strofe, met het in lengte, en daarmee in tempo, toenemende drietal regels, stuwt de rhythmische beweging krachtig omhoog; zij wordt gedragen door de beklemtoonde toppen der regels, welke in de twee eerste regels een rijm oplevert van e en o klank; mòrgenmèren, uw omgrènzing òrdent; de derde regel sluit de strofe af met zijn korte e en î klanken: bèrgen klìmmen ìn het tìnnen lìcht.

De tweede strofe, met zijn ene, langgerekte zin, is van een vloeiende beweging, de uiting van het hartstochtelijk en eerbiedvol aanschouwen van de dichter; ook hier is weer verfijnde klankwerking: î klanken in de eerste regel, en in sidderende, rijm van de ui klank in kuischen en duister; sterke werking van de s klank in regel twee en drie.

Dan volgt de voltooiïng van het beeld in de korte regel, welke ook het rhythmisch hoogtepunt vormt en de twee eerste strofen afsluit: het nadrukkelijke en bijna juichende, ‘en uw oog wordt licht’, het laatste woord herhaalt en wijst terug naar het eind der eerste strofe, de zo opvallende werking der î klank in de beide strofen wordt er door onderstreept. Het beeld van de maagd is nu gegeven; het gedicht heeft zijn hoogtepunt bereikt. Het ‘maar’ van de achtste regel luidt de tegengestelde rhythmische beweging is, die het gedicht langzaam en breed doet uitlopen in de drie langgerekte slotregels, met hun parallelisme van gedachte en zinsbouw, de effectvolle herhaling van de woorden nacht en bloed in regel 8 en 10. Dit woordje ‘maar’ is als het ware de scharnier waar het gedicht om draait; mèt de rhythmische beweging slaat ook de gedachte om: het beeld van de maagd is heerlijk en licht, maar al wat nacht is, wendt zich af; dit lichaam is onbenaderbaar, het is slechts voor zichzelf toegankelijk.

Aldus eindigt dit gedicht, dat in zijn aanhef en middengedeelte een stralende hymne was, in een weemoedige mineurtoon, de zich-schikkende berusting in de onbereikbaarheid der maagdelijke verschijning.

[p. 227]

Zo heeft de dichter hier in weinige, korte regels een klein meesterwerk geschapen, waarin een wereld van gedachten is neergelegd, dat uitmunt door een architectonische opbouw, waarin elk woord, elke klank haar aangewezen functie heeft. Als schoonheid iets heeft uit te staan met ordening, onderschikking der delen in de bouw van het geheel, dan vindt men haar in dit gedicht vol van ingehouden en bedwongen hartstocht. Niet alles wat Marsman gedicht heeft is van deze schone evenwichtigheid, maar alleen dit ene vers zou volstaan om zijn roem te vestigen als dichter van Nederlandse stam. Heeft de dichter iets dergelijks doorvoeld, toen hij sprak van ‘het geluk van dertig woorden, stuk voor stuk gezuiverd van den tijd’?

J.M. Kramer