De Gids. Jaargang 111

Kroniek der Nederlandse Letteren

H. Keuls en A. Roland Holst

H.W.J.M. Keuls wordt 65 jaar in dezelfde maand, waarin A. Roland Holst zijn 60ste verjaardag viert. Van beiden zal het verzamelde dichtwerk verschijnen, aan beiden zal opnieuw verzekerd worden, dat de Nederlandse lyriek van de twintigste eeuw zich in hun verzen op haar edelst toont. Beiden zijn afgewenden van de werkelijkheid, smartelijk vervreemd van de wereld, waarin zij zouden willen leven.

Hiermee is de overeenkomst in hoofdzaak aangeduid. Voor het overige verschillen zij in ademtocht en stemtoon, tot tegenstrijdigheid toe. A. Roland Holst heeft achter zich de grote symbolenscheppende traditie der Kelten; Keuls is geschoold in de weemoedige vertedering der laatste Franse symbolisten, een speler tegenover een richter.

Bij beiden is de klacht dezelfde: dat het moderne leven geen diepe hartstocht aanwakkert of verdraagt, zinloos voorbijvlietend langs de zielskern, die bij A. Roland Holst een kern is van bewustheid en heimwee, bij Keuls een kern van ontvankelijkheid en verdriet.

Toen hij 60 jaar werd, in Mei 1943, liet Keuls, naamloos en clandestien, te Amsterdam een kleine bundel verschijnen onder

[p. 141]

de titel ‘Doortocht’, waarin, zonder opschrift, de volgende strophen staan:

Namen die ik niet noem!
Woorden die ik niet schreef!
Overal is gezoem
Van leven dat ik niet leef.

Droomen waaraan ik niet sterf,
Houden den dag verhuld,
En ik ben blind voor bederf
Dat mijn wanhoop niet duldt.

Oogen die mij niet verwacht:
Hoedt den verlorenen schat;
Vreemd hart: belast den nacht
Met beden die ik niet bad.

Roepen waaraan ik verstom!
Wonden die ik niet lijd!
Ver en dof slaat de trom
Van een voorwereldschen strijd.

De hier beleden wanhoop-der-vervreemding is het grondgevoel der poëzie van Keuls. Hij gebruikt ‘voorwereldsch’, dat bij A. Roland Holst een profeten-woord is ter aanduiding van een niet meer verwerfbare hartstocht, als praedicaat van het gehaatchaotische, de oorlog, het bederf, waarvoor hij opzettelijk de ogen sluit, omdat er geen plaats voor is binnen zijn wereldbeeld van geluk door vertedering. Albert Samain schreef op 16 Mei 1896 aan Francis Jammes, dat hij er onoverwinbare moeite mee had proza te schrijven en dat hij de pogingen hiertoe opgaf, zich nochtans bewust, op sommige ogenblikken aan de rechtstreekse uitspraak van een gedachte, de vondst van een wending, in haar eigenzinnige voortgang naar helderheid niet belemmerd door de eisen van het rhythme, diepe vreugde te kunnen beleven. ‘Wat dan ...? Ik weet het niet. Moet ik zeggen, dat het luiheid is? Redelijkerwijze ligt dit voor de hand. Maar is men lui ten opzichte van hetgeen genoegen verschaft ...? Enfin, dit alles heeft mij veel last bezorgd en ik zou wel willen, dat gij goed wist, dat gij diep overtuigd waart, hoe hier, van een geheel intiem en eigen standpunt gezien, voor mij niets aan te doen is.’

Ook Keuls schrijft geen proza. Zijn poëzie vraagt om de leiding, die de prosodie haar geeft en schrijvend schijnt hij met een deel van zijn ziel een toeschouwer te blijven bij het werk van zijn handen:

Steeds gaat het vers een eigen weg
En schijnt in eigen lot gevangen,
Herademend, waar bloesems hangen,

[p. 142]

 

En zuchtend voor een doornenheg,

 

Het luistert slecht naar wat ik zeg

 

En vlucht mij op geheime gangen,

 

Steeds gaat het vers een eigen weg.

 

 

 

Soms slaat het vers om 't hart beleg,

 

Dat dan moet off'ren zijn verlangen,

 

Soms heimlijk drinkt uit mijne zangen

 

Het hart een troost, dien ik 't ontzeg;

 

Steeds gaat het vers een eigen weg.

Keuls kan inderdaad de hedendaagse ingenieursgeest verbazen door de oprechte hulpeloosheid van een rondeel, dat tot keerregel heeft: ‘Ik voer den doodstrijd om een lied’. Het lied schijnt van buiten het leven te komen, uit verre, verstilde landschappen, waar roos en nachtegaal een eigen heelal regeren, niet als symbolen van een onbereikbare verrukking, doch als werkelijke wekkers van aandoeningen, die heerlijk zijn, hoewel ze de gevoelige mens verhulpelozen en nog dieper vereenzamen dan onachtzaamheid jegens hun heerschappij de ongevoelige verhardt. De dingen blijven bij Keuls wat zij zijn, doch ‘uit de dingen worden dromen, uit de dromen weder dingen, zo ontstaan de wisselingen, rustloos heen en weder stromen, en bevangen zijn en schromen, soms ook een ontstegen zingen.’

Het staat zo letterlijk in een van zijn rondelen, geen klacht en geen juichkreet, maar de zwaarmoedig afgelegde bekentenis van een geluk, dat slechts aan de rand van de wanhoop kan worden genoten. Liefde en godsvrucht, verzaligende en verwarrende ervaringen van het gemoed, drijven de ziel naar dit droomdomein der eeuwige vluchtigheid, waar het kleinste voorwerp tot een wonder zich openbaart, maar gelijktijdig wegwijkt in de nevel, die tranen van ontroering tussen de wimpers doen opkomen.

Keuls heeft behoefte aan de rondeelvorm, waarin zo spoedig mogelijk de woorden terugkeren, die houvast geven, als moest hij zich verzekeren, dat zij, gezongen, niet reeds vergeten zijn, doorvoeld, niet reeds verbitterd. En soms verbitteren zij toch binnen hetzelfde vers, dat juichend aanving, want het geluksgevoel kan niet bestendig zijn, zolang het mensenhart beweegt in onrust. Het rondeel, dat begint met de regel ‘Naar uw donker-blauwe weelde’, heeft in de eerste lezing dezer woorden een uitzicht op overvloeden van bekoorlijkheid, in de tweede lezing op angst om onontkomelijke dreigementen, in de derde lezing op ontgoocheling om het verspeelde lot:

Naar uw donker-blauwe weelde
Werden krachten saamgetrokken,
Dat uw kwijnende oogen schrokken

[p. 143]

 

Van de vingers, die u streelden,

 

Van den adem, die er speelde

 

Door den goudmist van uw lokken;

 

Naar uw donker-blauwe weelde

 

Werden krachten saamgetrokken.

 

 

 

Doch wat de angst in u verheelde,

 

Zoete nymph, bleef in u wrokken,

 

Tot de lust u ging verlokken

 

En een mensch zijn lot verspeelde

 

Aan uw donker-blauwe weelde.

In deze zelfde ambivalente waarneming van wanhopig geluk en zalige weemoed plaatst de poëzie van Keuls iedere Godservating als overstelpend en onvoldoende. Zijn kwatrijnen belijden de smartelijkheid van dit onontwarbaar dubbelgevoel, misschien nog het helderst verantwoord in een samenvatting, waaraan een Perzisch gedicht of een Perzische spreuk ten grondslag ligt:

Hoe zekerder en nader Zijn bestaan,
Hoe moeilijker Zijn wezen te verstaan;
Gelijk de blik der menschen wordt vertroebeld
Door dingen, die te dicht voor de oogen staan.

In de naoorlogse uitgave van ‘Onderweg’, dat in eerste druk het licht zag in 1940, bracht A. Roland Holst een splitsing aan tussen de lierdichten, die thans vermeerderd onder de titel ‘Onderweg’ herdrukt zijn, en de Tijdgedichten, die uitgebreid met verzen uit de oorlogsjaren, thans het licht zagen onder de titel ‘Tegen de Wereld’. Daarna verscheen als uitgave van het weekblad ‘De Groene Amsterdammer,’ ook in afzonderlijke editie, zijn strophisch gedicht ‘In Ballingschap’.

Een deel van deze nieuwe poëzie neigt in zijn vorm naar het balladeske. Er is zelfs in enkele gedichten overeenkomst of identiteit van strophenuitgang, gelijk in ‘De wereld en een nomade’, ‘In de trein’ en ‘Onverhoord’. Deze wending naar de keerregel schijnt hij zelf te waarderen als een vermoeienisverschijnsel: zijn oude, groots-eenzelvige symbolen herhalen zich, maar zonder nieuwe spankracht. Er is niets meer om er de lezer toe op te wekken. Er is slechts de mogelijkheid, te zeggen, dat de ‘rampzalige onvree’ van de inborst, het te keer gaan van ‘wie ik was’ met ‘wie ik word’, zonder tot rust te komen, zinlozer wordt in ‘dit binnenland’ van zelfvoldanen of kleinhartig-beangstigden:

Ik hard het leven in dit binnenland niet meer -
Mij staan handel en wandel en de murwe zeden
Hier van de menschen tegen; ik raak uitgestreden -

Verderop in hetzelfde gedicht schijnt Roland Holst afstand te tekenen (en ten behoeve van rust) van het ‘eens bezield heim-

[p. 144]

wee’. In de dramatische ontwikkelingsgang zijner dichtkunst lag de peripetie niet bij de oorlogservaring, doch bij de voorspelling van de ondergang, kort voor de oorlog het scherpst samengedrongen in ‘Een winter aan zee.’ Hierna kwam de bevestiging, geen bevrediging. Een norse afkeer wendde de dichter naar herinneringen aan vroeger, toen het licht eiland achter de golven nog wenkte. Het grote In-Memoriam-gedicht voor E. du Perron en Menno ter Braak, verwees erheen, een ogenblik, maar het was niet meer dan het scheppen van een ontmoetingsvlak voor de afgereisden, ginder, generzijds. Niet de lokking van het stralend eiland, niet de overgave aan de ‘trouw in ontrouw’ aan de troostende, doch vervreemdende nomade, brengt het heil terug, noch de ‘stalen zee’. Kastijding en loutering genezen niet meer tot inkeer, doch...

... met het laatste van die bladen op mijn schoot,
schreef ik, in de erker bij het westerraam gezeten,
er het gehoorde neer, en sneed het dagelijksch brood.

Is in de ontwikkeling naar de balladeske vorm (aansluiting bij laat-middeleeuwse en vroeg-renaissancistische taal- en dichtvormen bemerkt men na de oorlog bij verscheidene dichters, die op elkander geen invloed uitoefenden) misschien toch een mogelijkheid tot vernieuwing der motieven opengesteld? Of is er na het prachtige ontwikkelingsproces van A. Roland Holst voor vernieuwing der gemoedsaandoeningen geen plaats meer?

Onbevredigden beiden, brachten H. Keuls en A. Roland Holst in hun lyriek tot uitdrukking, wat de moderne mens op allerlei wijzen zoekt te ontveinzen: de zekerheid, dat deze wereld niet genoeg is.

Anton van Duinkerken