De Gids. Jaargang 111

[p. 138]

Aantekeningen en opmerkingen

Demokratie - Isonomie

Niet alleen valuta's en munten, ook kostbare woorden kunnen devalueren. Door twee oorzaken. Ten eerste door het waardeloos worden van het begrip zelf; tegelijk met dit begrip glijdt het woord dan ongemerkt van het voetstuk waarop het tot dusver had gestaan. Ten tweede door verkeerde toepassing, die het oorspronkelijk voor een zeker begrip gereserveerde woord opzettelijk of onopzettelijk gaat gebruiken voor een anderen inhoud; dan komt het bederf van binnenuit; dan is er conflict en door dat conflict verliest de term zijn vaste waarde. In plaats van een betrouwbaar element in de circulatie der gedachten wordt het een zwevende grootheid, een valse munt, die slechts misleiden kan en liefst niet meer in omloop moet worden gebracht.

Het woord demokratie is aan het devalueren en wel door de tweede oorzaak, verschil van interpretatie. Anders gezegd: het wordt dagelijks meer gebruikt voor vormen van staatsbestel, die niet meer als varianten van een in wezen identiek type kunnen worden beschouwd, maar tot in de diepte verschillen. Is het dus ten ondergang gedoemd? Niemand, die dat zeggen kan. Want het is heel wat gemakkelijker een valse munt uit de circulatie te nemen dan een woord dat aan dubbel en daardoor onjuist gebruik begint te lijden. Dit laatste is daarom zo moeilijk, omdat die onjuistheid zich slechts openbaart aan het nuchtere, kritische denken; maar zinrijke en kostbare woorden zijn ook steeds geladen met gevoelswaarden en gebonden aan gemeenschappelijke traditie en persoonlijke overtuiging. Van zulke woorden doet men ongaarne afstand: zij staan te dicht bij het leven. Moet men er den strijd tegen aanbinden? Ook dit heeft niet veel zin, want woordgebruik laat zich niet dwingen. Slechts vanaf het ogenblik dat het betekenisconflict ondraaglijk wordt en de gevoelswaarde voor de devaluatie gaat zwichten, is die strijd gewettigd. Maar dan is hij eigenlijk reeds beslist en het enige, wat dan te doen staat, is de terminologie te zuiveren, d.w.z. een ander en beter woord te vinden voor dat wat onbruikbaar is geworden.

Wachten wij dus maar af, hoe de geschiedenis van het woord demokratie zich verder zal ontwikkelen. Met deze korte opmerking bedoelen wij ook niet, het te verdringen van de plaats die het nog steeds inneemt; evenmin een poging, om het o.i. verkeerde gebruik tegen te gaan. Noch het een noch het ander ligt

[p. 139]

in onze macht. Wat wij wel kunnen, is er tijdig op te wijzen, dat het verlies van het woord niet onoverkomelijk zou zijn. Er is een ander woord dat evengoed, zo niet beter, tot uitdrukking brengt wat men sinds eeuwen door den term demokratie heeft trachten uit te drukken: een staatsbestel, dat de materiële en geestelijke belangen der gehele volksgemeenschap opdraagt aan die gemeenschap zelf en haar in vrijheid gekozen organen en dat binnen die gemeenschap geen geprivilegieerde groepen of personen duldt. Het is het, evenals demokratie, Oud-Griekse woord is on omie. Het is ook uit twee elementen samengesteld: het element ‘wet’ (nomos) en het element ‘gelijk’ (isos). Die twee elementen zijn essentieel voor wat men in het zo juist geschetste staatsbestel als beslissend ziet. Er is de wet, de op het rechtsbesef steunende regel voor de belangrijke aspecten van het leven, de regel, die het samenleven en samenwerken mogelijk maakt. Maar er is ook de gelijkheid, grondbeginsel van alle ware demokratie; gelijkheid van de wet voor allen en gelijkheid van allen voor de wet. Er zal altijd verschil van taak en hiërarchie van plichten zijn. Maar verschil van rechtspositie, achteruitzetting of privilege en hiërarchie van rechten duldt het ideaal niet. En het woord isonomie drukt dat duidelijk uit. Stellen wij het uiterste geval: de dictatuur van den eenling of de tirannie van de groep; zodra zij uit hoofde van hun geüsurpeerde of onrechtmatige bevoegdheid ‘isonomie’ zouden instellen, ware daardoor tevens aan hun uitzonderingspositie een einde gemaakt. De dictator kan zich - wij hebben het maar al te duidelijk gezien en ondervonden - nog steeds opwerpen als uniek orgaan van een als principieel voorgestelde demokratie. Tegen zulk een misbruik zou ‘isonomie’ zich verzetten.

Een neologisme, een nieuwe term is het ook niet. Hij is zelfs ouder dan het woord demokratie. In den strijd om het beste staatsbestel ontmoeten wij in het oude Griekenland eerst het woord ‘eunomie’; het drukt uit dat de op wetten steunende inrichting een goede moet zijn. Waarin dat goede zou bestaan, wordt niet gezegd en daarom blijft het woord te vaag. Maar juist in den strijd, die in Hellas gevoerd werd tegen de sociale en politieke voorrechten van bepaalde groepen boven andere, die toch ook hun plaats hadden in het volk, ontstond het hoge ideaal der isonomie: een staatsbestel is goed, wanneer er wetten zijn - geen persoonlijke willekeur - en wanneer die wetten de principiële gelijkheid van allen voor de wet vastleggen en bevestigen. Het woord demokratie is ook een product van strijd; strijd tegen de aristokratie of oligarchie, de regering der weinigen, die zich de

[p. 140]

besten achten. Maar het is een strijd geweest om de macht, of men die nu met het harde kratos of met het wat mildere arche uitdrukte. Velen zullen het, dunkt mij, met schrijver dezes eens zijn, dat het begrip ‘macht’ of ‘heerschappij’ beter in de formulering van ons staatsbestel niet voorkomt. Liever ziet men daarin het element der gelijkheid opgenomen.

Mocht dus vroeg of laat de tijd komen, dat het woord demokratie te sterk is gedevalueerd, dan opene men de schatkamer der Oud-Griekse praktische wijsheid. Men vindt er, stralend in den glans van zuiver goud, de ongerepte munt isonomie.

v. Groningen